Reja: G’aznachilikda yuridik va moliyaviy majburiyat tushunchasi

4. G’aznachilikda yuridik majburiyatlarni ro’yxatga olishning maqsadi, zarurligi.
Budjet tashkilotlari va budjet mablag'lari oluvchilar tomonidan yuridik majburiyatlami qabul qilish, ulami G'aznachilikda ro'yxatdan o'tkazish hamda hisobga olish ishlari O'zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi bilan, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2007-raqam bilan ro'yxatdan o'tkazilgan “Davlat budjeti g‘azna ijrosi qoidalari” bilan tartibga solinadi va amalga oshiriladi. Budjet tashkilotlari va budjet mablag'lari oluvchilaming budjetdan ajratiladigan mablag'lar bo'yicha tovarlar (ish, xizmat) larni yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalari, shuningdek, ularga kiritilgan o'zgartirish va qo'shimchalar, ular G'aznachilik bo'linmalarida ro'yxatdan o'tkazilganidan keyin kuchga kiradi. Yuridik majburiyatning G'aznachilik va uning hududiy bo'linmalarida majburiy tarzda ro'yxatga olinishidan maqsad — shartnomalarning to'g'ri tuzilganligi, ularning tasdiqlangan smetalar doirasida tuzilganligi, narxlar to'g'ri belgilanganligini nazorat qilishdan iborat. Bu faoliyatning to 'g 'ri amalga oshirilishi G'aznachilik faoliyatining samatadorligini ko'rsatadi, budjet mablag'larining maqsadli sarflanishini ta’minlaydi, budjetdan mablag' oluvchilar va ularga mol yetkazib beruvchilaming shartnomaviy-huquqiy munosabatlarining to 'g 'ri yo'lga qo'yilishini talab etadi. Vazirliklar, davlat qo'mitalari va idoralari o'zlari uchun belgilangan budjetdan tashqari jamg'armalari mablag'lari hisobidan ham lovar (ish, xizmat) yetkazib beruvchilar bilan shartnomalar tuzadi. Budjet Kodeksida belgilanishicha, budjetdan tashqari jamg'armalar mablag'lari hisobidan ijro ctilishi lozim bo'lgan yuridik majburiyatlar g'aznachilik bo'linmalari tomonidan vazirlik va idoralaming daromadlar va xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan mablag'lar doirasida hisobga olish uchun qabul qilinadi. “ Davlat budjeti g'azna ijrosi qoidalari” 1 ga muvofiq, budjet tizimining tegishli bo'g'inidan (respublika budjeti, viloyat, tuman va shahar budjetlaridan) mablag' oluvchilaming budjet hisobidan mahsulot yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalari, shuningdek kapital qurilish buyurtmachilarining shartnomalari G'aznachilik b o 'linmalarida majburiy tartibda ro'yxatga olinadi. Budjet tashkilotlari va budjetdan mablag' oluvchilar tomonidan qabul qilinadigan yuridik majburiyatlar hajmi ular xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan, ajratilgan budjet mablag'lari bilan, kapital qo'yilmalar xarajatlari bo'yicha esa - har bir obyekt bo'yicha o'rnatilgan tartibda tasdiqlangan kapital qo'yilmalar bilan chegaralanadi. Budjetdan mablag’ oluvehilar mahsulot yetkazib beruvchilar bilan vaqtinchalik smetada nazarda tutilgan summalardan oshmagan summalarga shartnomalar tuzadi. Budjetdan mablag‘ oluvchilaming asosiy smetasi ro'yxatga olingandan so‘ng, oldingi qabul qilingan yuridik majburiyatlar summasini hisobga olgan holda, oldingi shartnomalarga qo'shimcha kelishuvlar tuzilishi mumkin. Smetaning I va II guruh xarajatlari bo'yicha yuridik majburiyatlar ish haqi va unga tenglashtirilgan xarajatlarni to'lash uchun naqd pul olishga so'rovnomalar asosida ro'yxatga olinadi. Budjetdan mablag' oluvchilaming budjet mablag'lari hisobidan shartnomalari faqat xarajatlarni qoplashga manbaning mavjudligi to'g'risidagi tasdiqnoma va ushbu maqsadlarga ajratilgan budjet mablag'lari (limitlari) mavjud bo'lgan xarid hajmigagina tuzilishi mumkin.Budjetdan mablag' oluvehilar bilan mahsulot yetkazib beruvchilar (pudratchilar) o'rtasidagi shartnomalammg amal qilish muddati tegishli moliya yilining 31 -dekabridan kechikmagan muddatga tuzilishi lozim, bajarish muddati bir necha yilni tashkil qilishi mumkin bo'lgan (kapital qo'yilmalaming bir necha yilga mo'ljallanganligini tasdiqlovchi manzilli ro'yxatlar asosida) kapital qo'yilrnalar (kapital qurilish, rekonstruksiya) bo'yicha shartnomalar bundan mustasno. Manzilli ro'yxatlar asosida bir necha yil davom etadigan kapital qo'yilrnalar bo'yicha yuridik majburiyatlar g'aznachilik bo'linmalari tomonidan qurilish pudratchi tashkilotiga to'lab berilishi nazarda tutilgan mablag'larning joriy moliya yili uchun to 'g 'ri keladigan qismi doirasida, tasdiqlangan manzilli ro'yxat asosida “G'aznachilik” dasturiy majmuida hisobga olinadi. Shartnomaning qolgan summasi, ulami tegishli obyektlar va yil lar bo'yicha manzilli va titul ro'yxatlarda aks ettirilishi sharti bilan keyingi yillaming yuridik majburiyatlarida hisobga olinadi. Tovar(ish, xizmat)lar uchun to'lovlar mablag'larning bir nechta manbai hisobidan amalga oshirilishi nazarda tutilgan hollarda, shartnomalarda ushbu manbalar bo'yicha rekvizitlar va har bir manba hisobidan toianishi lozim bo'lgan summalar majburiy tartibda alohida ko'rsatiladi. Budjetdan mablag' oluvehilar tovar-moddiy boyliklami sotib olishda mahsulot yetkazib beruvchilardan tegishli faoliyat turi uchun litsenziya(ruxsatnoma)sining notarial tasdiqlangan nusxasini va tegishl organlarda davlat ro‘yxatiga olinganligi to'g'risidagi hujjatlami so'rab oladi. Ushbu hujjatlar G'aznachilik bo'linmalariga ro'yxatga olish uchun taqdim etiladigan shartnomalar bilan birga taqdim qilinadi. Taqdim etilgan shartnomalarda yoki ularga ilovalarda tovar(ish, xizmat)lar miqdori, narxi va umumiy summasi ko'rsatilgan tafsilotli ro'yxati aks ettirilishi lozim. Budjetdan mablag' oluvchilar va mahsulot yetkazib beruvchilar o‘rtasida tuzilgan shartnomalar g'aznachilik bo'linmalariga quyidagi talablarga rioya qilingan holda taqdim qilinadi:
-budjetdan mablag' oluvchilaming mahsulot yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalari majburiy tartibda ularning yuridik xizmatlari (shartnoma asosida jalb qilingan advokatlar) tomonidan qonun hujjatlariga muvofiqligiga tekshirilgan bo'lishi zarur. Agar taq'dim etilayotgan shartnomaning summasi qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqining 200 baravari miqdoridan oshmasa, shartnomalarga tomonlaming yuridik xizmati yoki jalb etilgan advokatlar imzosi qo'yiladi. Agar shartnoma summasi, qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqining 200 baravaridan ortiq bo'lsa, tomonlar yuridik xizmati yoki jalb etilgan advokatlaming xulosasi ilova qilinishi lozim;
-umumiy summasi 100 ming AQSh dollariga teng miqdordan kam bo'lgan shartnomalarni mahsulot yetkazib beruvchini tanlash bo'yicha o'tkazilgan eng yaxshi konkurs takliflarini tanlab olish uchun hujjatlari ilova qilingan holda taqdim qilinadi. Bunda, konkurs taklifiari tanlovini o'tkazish, mahsulot yetkazib beruvchini tanlash bo'yicha, kamida, ikkita konkurs taklifi bo'lganda, qonunchilikda nazarda tutilgan hollardan tashqari, konkurs takliflarini ko'rib chiqish asosida konkurs taklifiari tanlovi bayonnomasini rasmiylashtirish asosida amalga oshiriladi;
- shartnoma summasi 100 ming AQSh dollariga teng bo'lgan miqdoridan ortiq bo'lganda, qonunchilikka muvofiq o'tkazilgan tender savdolari bo'yicha hujjatlami shartnomaga ilova qilgan holda taqdim qilinadi;
- shartnomalar mahsulot yetkazib beruvchi va buyurtmachi (budjetdan mablag' oluvchilar) tomonidan imzo qo'yish huquqiga ega bo'lgan shaxslar tomonidan imzolangan bo'lishi va ikki tomonning muhrlari bilan tasdiqlangan bo'lishi shart:
- buyurtmachi (budjetdan mablag' o]uvchilar)ning rekvizitlarida. shuningdek, buyurtmachi (budjetdan mablag‘ oluvchijning xarajatlari to ‘lovi amalga oshiriladigan tegishli g‘azna hisobvarag'i ham ko‘rsatiladi;
- shartnomani ro'yxatga olish uchun budjetdan mablag1 oluvchi g'aznachilik boiinm asiga shartnomaning ikki asl nusxasini va bitta ko'chirma nusxasini taqdim qiladi. -Shartnomalarga 1-ilovadagi shaklga muvofiq to'lovlar jadvali ilova qilinishi hamda barcha o'rnatilgan talablarga rioya qilish shart;
- budjetdan mablag' oluvchilar shartnomalarni g'aznachilik bo'linmalariga ro'yxatga olish uchun ular tuzilgandan so'ng 20 ish kuni mobaynida, biroq joriy moliya yilining 25 dekabridan kechikmasdan taqdim etishlari lozim, budjetdan mablag' oluvchi tomonidan shartnomalar tuzilib, 20 ish kuni o'tgandan so'ng taqdim qilingan hollarda, shartnoma budjetdan mablag' oluvchiga G'aznachilik bo'linmasida ro'yxatga olinmasdan qaytariladi. G'aznachilikning tegishli bo'limlari mutaxassislari muntazam ravishda juda katta hajmdagi hujjatlarni qabul qilib olib, nazoratdan o'tkazadi. Bu G'aznachilik xodimlaridan yuqori darajadagi opcrativlikni, bilim, uquv va ko'nikmani talab etadi. G'aznachilik bo'linmasi budjetdan mablag' oluvchi tomonidan shartnoma taqdim etilgan kundan boshlab uch ish kuni davomida quyidagilami tekshiradi:
- shartnomada ko'rsatilgan summani to'lash uchun budjetdar, mablag' oluvchining xarajatlar smetasida nazarda tutilgan budjet mablag'larining mavjudligi;
- qonunchilikka muvofiq yuridik xizmat yoki jalb qilingan advokatlarning imzolari, yuridik xulosalarining mavjudligi va haqqoniyligi;
- tornonlarning zarur bank rekvizitlari, muhri va imzolarining mavjudligi;
- tovar (ish, xizmatjlarning yetkazib berish jadvali, qurilish pudrat shartnomalari bo'yicha qurilish obyekti jadvalining mavjudligi va b.
G'aznachilik bo'linmalari shartnomalarni mas’ul xodim tomonidan shartnomaning birinchi va ikkinchi asl nusxalari va ko'chirma nusxasining barcha varaqlariga “Ro'yxatga olingan” shtampini qo'yish va ro'yxatga olingan raqami va sanasi ko'rsatilib,ulami G'aznachilik bo'linmasining vakolatli shaxsi imzosi va G'aznachilik bo'linmasining muhri bilan tasdiqlash orqali ro'yxatga oladi. Ro'yxatga olingandan so'ng, shartnomaning ikki asl nusxasi budjetdan mablag' oluvchiga qaytariladi, ro'yxatga olingan shartnomaning ko'chirma nusxasi G'aznachilik bo'linmasida hisobga olish va saqlash uchun qoldiriladi. Shartnomalar hisobi “G'aznachilik” dasturiy majmuida elektron tarzda budjetdan mablag' oiuvchining nomi va rekvizitlari, shuningdek, shartnoma summasi, uning raqami va tuzilgan sanasi, g'aznachilik bo'linmasi tomonidan ro'yxatga olingan raqami va sanasi ko'rsatilgan holda, “Budjetdan mablag' oluvchilaming mahsulot yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalarini ro'yxatga olish kitobi”da mazkur darslikning 2- ilovasida keltirilgan shakl bo'yicha amalga oshiriladi. Shuni ta’kidlash kerakki. budjet tashkilotlari va budjet mablag'lari oluvchilaming tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) yetkazib berish to'g'risida tuziladigan shartnomalarida 15 foiz miqdorida oldindan to'lovni amalga oshirish nazarda tutiladi, bundan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan hollar mustasno. Ayrim hollarda Vazirlar Mahkamasi tomonidan budjetdan mablag' oluvchilaming xarid qilishda 15 foizdan ortiq miqdorda avans to'lashi lozim bo'lgan tovarlar (ishlar, xizmatlarjning turlari ro'yxati tasdiqlanadi. Masalan, Vazirlar Mahkamasining 2011-yil, 24-avgustdagi 241-son qaroriga muvofiq, elektr entrgiyasi, mazut, ko'mir, benzin, dizel yoqilg'isi, mineral o'g'itlar, shuningdek, avia va temir yo'l chiptalari, sanatoriylar, dam olish zonalari va bolalar sog'loinlashtirish oromgohlariga yo'llanmalar, barcha turdagi shahar yo'lovchi transporti y o 'l kartochkalari kabilarni xarid qilishda 15 foizdan ortiq miqdorda (30 foizdan 100 foizgacha) oldindan to'lov joriy etilgan. Budjet tashkilotlari va budjet mablag'lari oluvchilaming tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilish bo'yicha shartnomalari, ularga kiritilgan o'zgartirish va qo'shimchalar ushbu shartnomalar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda vakolatli organlarda tegishli ekspertizadan o'tganidan va hisobga qo'yilganidan so'ng G'aznachilik bo'linmalari tomonidan ro'yxatdan o'tkaziladi. Bunda shartnomalarda ko'rsatilgan summalar G'aznachilik bo'linmalari tomonidan O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasida hisobga olinadi.Shu bilan birga, quyidagi holatlarda budjet mablag'larini shartnoma tuzmasdan turib to‘lashga o‘tkazish amalga oshirilishi mumkin:
- budjet tashkilotining budjetdan ajratilgan mablag‘lar hisobidan iqtisod qilingan mablag'larini o 'z budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg'armasiga, shuningdek, tibbiyot muassasasi tomonidan xarajatlar smetasida nazarda tutilgan maqsadli budjetdan ajratiladigan mablag'lari hisobidan o ‘zining tibbiyot tashkilotlarini moddiy rag‘batlantirish va rivojlantirish jamg'armasiga;
- kapital qo'yilmalar bo'yicha buyurtmachi xizmatini saqlab turishga, har bir obyekt bo'yicha kelishilgan manzilli va titul ro'yxatlarda hamda shaxsiy g'azna hisobvaraqlarida ushbu maqsadlar uchun nazarda tutilgan summalar doirasida;
- soliqlar va boshqa majburiy to'lovlami, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining xizmatlari uchun haq to ‘lashga;
- yuridik majburiyatlar mavjudligini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar asosida amalga oshiriladigan xarajatlarni to'lashga.
XULOSA
So‘nggi yillarda budjet tizimida davlat sektori halkaro standartlari darajasida davlat budjeti ijrosini amalta oshirish bo‘yicha bir qancha ishlar amalga oshirildi.Jumladan dastlabki yillarda O‘zbekiston Respublikasining "Budjet tizimi to‘g‘risida"gi hamda "Davlat budjetinshi ijrosi to‘g‘risida"gi qonunlari qabul qilindiva bosqichma-bosqich budjet ijrosining G‘aznachilik tizimi joriy qilindi. Ushbu jarayonda islohotlarni amalga oshirish bilan bog‘liq me’yoriy hujjatlar (Prezident farmonlari, qarorlari va hukumat qarorlari, nizomlar, yo‘riqnomalar va qoidalar)ketma-ketlikda tasdiqlanadi va amaliyotga joriy qilinadi. Davlat sektori halkaro standartlari talablari asosida davlat budjeti ijrosini amalga oshirishning keyingi bosqichi ya’ni, budjet ijrosiga oid barcha me’yoriy hujjatlarni o‘zida jamlagan yagona "Budjet kodeksi” shakllantirildi va amaliyotga joriy qilindi.
Bugungi kunga kelib mamlakatimizning o‘ziga xos jihatlariga ega budjet tizimi shakllantirildi va islohotlarning ijobiy natija berdi.
Budjet tizimida isloxotlarni amalga oshirishda iqtisodiyotni erkinlashtirish va bozor munosabatlari talablari asosida yuz bergan va berayotgan tub o‘zgarishlar,ularni miqdor jihatdan ifodalash va sifat jihatdan tavsiflash, nazorat va tahlil qilish hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur axborotlar olishda asosan hisob va nazorat tizimiga murojat qilinadi. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash lozimki, davlat budjetidan moliyalashtiriladigan budjet tashkilotlarining hisob yuritish tizimi, moliyaviy xisobotlarni tayyorlash tartibi hamda nazorat tizimini bozor munosabatlari talablari asosida rivojlantirish va takomillashtirib borish davlatimiz budjet tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh maqsadidir. "Budjet kodeksi" qabul qilinib amaliyotga joriy qilinishi bilan yudjet ijrosiniamalga oshirishda axborotlarning ishonchliligini taminlash uchun va hisobot tizimida davlat budjeti, davlat maqsadli jamg‘armalari va budjetdan tashqarijamg‘armalar budjeti va budjet tashkilotlari smstalari ijrosini oshirishda yagona hisob uslubiyoti asosida hisob ishlarini tashkil etishga ehtiyoj sezilmoqda.Yagona hisob uslubiyoti asosida hisob ishlarini tashkil qilish orqali davlat budjeti ijrosni yuzasidan axborotlarning ishonchliligni, hisob ishlarini osonlashtirilishini, taqqoslanuvchanligi hamda tezkorligini ta’minlash mumkin.
Davlat budjeti ijrosi nazoratini amalga oshirishda Hisob palatasi, Moliya vazirligi Nazorat taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy boshqarmalari bilan bir qatorda budjet tashkilotlari ichki audit xizmatidan foydalanishga zarurat tug‘iladi.
- Budjet tashkilotlari ichki audit xizmati tashkilotlar budjet va budjetdan tashqari mablag‘lari buyicha smetalar ijrosini amalga oshirishda quyi nazorat bosqichi hisoblanib aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf qilish, shu bilan birga tavsiya xarakterga ega bo‘lishi bilan muhim hisoblanadi:
- “Budjet kodeksi” asosida hisob ob’ektlari bo‘yicha davlat sektori buxgalteriya hisobi standartlarini ishlab chiqish hamda amaliyotga joriy etish;
- Budjet mablag‘laridan maqsadli va samarali foydalanishda budjettashkilotlarining o‘ziga hos jihatlarini inobatga olgan holda ichki auditam tashkil qilishning me’yoriy asoslarini shakllantirish;
- G’azna ijrosini amalga oshirishda budjet nazoratiga qat’iy rioya qilishni ta’minlash, shuningdek nazorat tadbirlarini yanada kuchaytirish zarur.