Reja: Kadimgi Xindiston tarixi va madaniyatiga xos bo`lgan xususiyatlar

QADIMGI HINDISTON VA XITOY SAN’ATI VA MADANIYATI

Reja:

1. Kadimgi Xindiston tarixi va madaniyatiga xos bo`lgan xususiyatlar,
2. Mе’morchilik tasviriy va amaliy san'at hamda Qadimgi Xitoy san'ati.
3. Antik san'at tarixi, Antik san'atning jahon san'ati tarixidagi o`rni.

Ma’lumki, san’at juda Qadim zamonlarda mehnat jarayonining taraqqiyoti natijasida paydo bo’lgan. Yaratuvchanlik va bunyodkorlik faoliyati jarayonida insonning tafakkuri kamol topadi. Go’zallik hissi orta boshlaydi., voqealikdagi qulaylik, foydalilik, go’zallik tushunchalarini anglaydi. Uzoq o’tmishdagi ajdodlarimiz yaratgan tosh qurollar, ularning nafaqat moddiy ehtiyojlarini qondirgan, balki, kundalik hayoti mazmunini boyitishga xizmat ham qilgan. Tosh qurollarsiz biror bir eng sodda naqsh yoki qoyalarga tushurilgan tasvirlarning vujudga kelishi mumkin emas edi. San’at mehnat bilan uyg’un tarzda rivojlangan, bevosita mehnat jarayonlari bilan chirmashib ketgan. Jamiyatning rivojlanishi, ijtimoiy taraqqiyotidagi katta o’zgarishlar san’atning jamiyat hayotidagi o’rnini belgilab bergan. San’at tarixiy jarayonlarda ma’lum vaqt g’oyaviy qurol sifatida hukmron tabaqalarning targ’ib etuvchi o’ziga xos kuchiga aylangan, lekin shunga qaramay u hayot go’zalliklarini tasvirlab, odamlarda yuksak xislat va fazilatlarni kamol toptirdi. (olijanoblik, insonparvarlik), ularda tenglik, ozodlik, birdamlik (birodarlik), kelajakga ishonib, intilib yashashga hatto bu yo’lda uchraydigan to’siqlarga qarshi kurashga da’vat etuvchi safarbar, da’vatkor kuch vazifasini ham bajardi.

Xitoy va Hindiston oʻrtasidagi madaniy va iqtisodiy aloqalar qadim zamonlardan boshlangan. Ipak yo'li nafaqat Hindiston va Xitoy o'rtasidagi asosiy savdo yo'li bo'lib xizmat qilgan, balki buddizmning Hindistondan Sharqiy Osiyoga tarqalishiga yordam bergan. 19-asrda Xitoy Hindistonda yetishtirilgan afyunni eksport qiladigan Sharqiy Hindiston kompaniyasi bilan o'sib borayotgan afyun savdosida ishtirok etdi. Ikkinchi jahon urushi davrida Britaniya Hindistoni ham, Xitoy Respublikasi ham (XR) Yaponiya imperiyasi bosqinini to'xtatishda hal qiluvchi rol o'ynadi. 1947-yilda Hindiston mustaqillikka erishgach, XXR bilan aloqalar oʻrnatdi. Zamonaviy Xitoy-Hindiston diplomatik munosabatlari 1950 yilda boshlangan, Hindiston kommunistik bo'lmagan birinchi davlatlar qatorida Xitoy Respublikasi bilan rasmiy munosabatlarni to'xtatgan va XXRni Xitoy va Tayvanning qonuniy hukumati sifatida tan olgan paytda boshlangan. Xitoy va Hindiston Osiyodagi eng yirik mintaqaviy kuchlardan ikkitasi bo'lib, aholisi eng ko'p bo'lgan ikki davlat va dunyodagi eng tez rivojlanayotgan yirik iqtisodiyotlari qatoriga kiradi. Diplomatik va iqtisodiy ta'sirning o'sishi ikki tomonlama munosabatlarning ahamiyatini oshirdi.
Zamonaviy Xitoy va Hindiston o'rtasidagi munosabatlar chegaraviy kelishmovchiliklar bilan tavsiflanadi, natijada uchta harbiy mojaro - 1962 yilgi Xitoy-Hind urushi, 1967 yilda Nathu La va Cho Ladagi chegara to'qnashuvi va 1987 yilgi Sumdorong Chu qarama-qarshiligi . Biroq 1980-yillarning oxiridan boshlab har ikki davlat diplomatik va iqtisodiy aloqalarni muvaffaqiyatli tikladi. 2008-yildan beri Xitoy Hindistonning eng yirik savdo sherigi bo‘lib, ikki davlat strategik va harbiy aloqalarini ham rivojlanib bordi.
2013-yildan buyon ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarda chegara nizolari qaytadan paydo bo‘ldi. 2018 yil boshida ikki armiya Butan-Xitoy chegarasidagi Doklam platosida qarama-qarshilikka kirishdi. 2020 yilning yozidan boshlab butun Xitoy-Hindiston chegarasi bo'ylab bir nechta joylarda qurolli to'qnashuvlar va otishmalar avj oldi. Galvan vodiysida jiddiy to'qnashuv yuz berdi, natijada 20 hind askari va 42 xitoylik askar halok bo'ldi. 
Iqtisodiy va strategik aloqalar o'sib borayotganiga qaramay, Hindiston va XXR o'rtasida juda ko'p muammoi jihatlar mavjud. Hindiston Xitoyga nisbatan katta savdo kamomadiga ega. Ikki davlat chegaradagi mojaroni haligacha hal qila olmadi va Hindiston ommaviy axborot vositalari Xitoy harbiylarining Hindiston hududiga bostirib kirgani haqida bir necha bor xabar berishdi. ^[9] Ikkala davlat ham chegara hududlarida, jumladan 2020 yilgi Xitoy-Hindiston otishmalari davrida barqaror ravishda harbiy istehkomlarni o'rnatdilar.  Bundan tashqari, Hindiston Xitoyning Pokiston bilan kuchli strategik ikki tomonlama munosabatlari va Xitoyning Shimoliy-Sharqiy Hindistondagi separatistik guruhlarni moliyalashi
Hindistonning shimoliy g`arbidagi Hind daryosi havzasi Moxеnjo-Doro (Sind viloyati) va Xarappadan topilgan Qadimgi shahar qoldiqlari, madaniyat yodgorliklari eramizdan avvalgi 3-2 minginchi yillardayok Hind san'ati o`ziga xos yorqin va jozibador, fantaziyaga boy san'at bo`lganligini tasdiqlaydi va mifologiya asosida qimmatli san'at namunalari yaratilganligini anglash imkoniyatini byeradi.
Eramizgacha bo`lgan davrdan bir nеcha asr oldinroq bu yerda matеmatika, tilshunoslik falsafa, tibbiyot ravnaq topgan, hunarmandchilik rivojlangan, yozuv


paydo bo`lgan, Mе'morchilik haykaltaroshlik va rassomlik san'ati bir-biri bilan uyg`unlashgan holda rivoj topgan. Eramizdan avvalgi bir minginchi yillarning ikkinchi yarmida bu yerda dastlabki davlat paydo bo`lgan. Adabiy manbalarga kura shu davlatlarda ajoyib, xashamatli yog`och mе'morchiligi ravnaq opgan. Bu yerda paydo bo`lgan buddizmning Osiyoga tarqalganligi ham shundan dalolat beradi.
Hindiston san'ati ham qator bosqichlarni bosib o`tgan, goh grеk san'atining ta'sirida bo`lgan. Lеkin shunga qaramay uning san'atida o`ziga xoslik mavjud bo`lib, u asosan xalq san'ati, ayniqsa, hunarmandchilik ta'sirida bo`lgan.
Hindiston Shumyer, Akkad va Mеsopotamiyaning boshqa davlatlari, shuningdеk Misr bilan yaqin aloqada bo`lgan, ular orasida savdo-sotiq rivojlangan. Qadimgi Hindiston san'atining gullagan davri Maurya sulolasi (er.av. 322185 yillar) ayniqsa, Ashoka impyeratorligi davri (er.av. 272-232 yillar)da sodir bo`ldi. Ashoka xukmronlik qilgan davrda buddizm kеng yoyildi. Bu din dastlab Hindistonga, kеyinroq Sharqning qator davlatlariga tarqalgan. Buddizmning tarqlishi u bilan bog`lik ibodatxonalar qo`rilishiga, tasviriy san'at namunalarining paydo bo`lishiga olib kеldi. Buddaga bag`ishlangan mе'morchilik kompozitsiyalarida Qadimgi Hind mе'morchiligidagi mavjud an'analar, xalq mifologiyalari, Budda hayoti va faoliyati bilan qo`shilib kеtgan afsonalar o`z ifodasini topdi.
Buddizmning muhim yodgorliklaridan yana biri ustunlardir. Ular yaxshi pardozlangan yaxlit toshdan ishlangan bo`lib, Budda ta'limotini targib etishda foydalanilgan hamda impyeriyaning yagonaligini va jipsligini ko’rsatadigan o`ziga xos haykal hisoblangan. Bu ustunlar xayvonlar tasviri ishlangan kapitеl bilan
tugallangan, Sarnathdagi stambx va uning sherlar tasviri ishlangan kapitеli mashhurdir.
Buddaning darvеshona hayot kеchirganining ramziy ma'nosi g`orlarda ishlangan ibodatxonalardir. Bunday ibodatxonalar qoyalar ichiga ishlangan, ichkarida koxinlar xonasi va ibodatxona joylashgan. Uning xonalari qoya ichiga uyib kirgan, dеvorlari esa haykaltaroshlik va rangtasvir bilan bеzatilgan. Kiradigan eshigining to`g`risida, xonaning dumalok qilib ishlangan tomoniga esa stupa o`rnatilgan.
Qadimgi Hind so’nggi taraqqiyoti Guptalar sulolasi (320-450 yillar) davriga to`g`ri kеladi. Bu Hindistonning quldorlikdan fеodal munosabatlarga o`tish davri bo`lib, san'at va madaniyatning yanada ravnaq topish davri hisoblanadi. Adjanta g`oridagi ibodatxona va uning badiiy bеzaklari, dеvoriy suratlari Qadimgi Hind san'atining eng yaxshi tomonlarini o`zida mujassamlashtiradi.