Reja: Kirish Umar Xayyom hayoti va ijodi. Astronomiya faniga qo’shgan hissasi

Umar Xayyom
1070-yilda seljuq sultoni Malikshoh va uning vaziri Nizomul Mulk 
tomonidan yangi kalendar ishlab chiqish uchun saroyga taklif etiladi. Umar 
Xayyomning iltimosiga ko’ra shoh Xayyom va uning shogirdlari uchun 1076-yili 
Isfaxonda Rasadxonda qurib berdi. Malikshoh vafotiga qadar ishlagan bu 

---

rasadxonadagi astronomik kuzatishlar natijasida 100dan ortiq yorug’ yulduzlarning 
koordinatalarini hamda oy, quyosh va planetalarning harakatlarini aks ettirgan 
jadvallarni o’z ichiga olgan “ Zij” tuzuldi. Bu astronomic risola keyinchalik “Malikshoh 
ziji” degan nom bilan jahon astronomiya tarixidan o’rin oldi. 
Beruniy o’zining “O’tgan avlodlar haqida esdaliklar” asarida qadimgi Eronda 
kalendar yilining uzunligi 365kun bo’lib 12ta oyning birinchi 11tasi 30 kundan, 12-si 
esa 35kundan iborat bo’lganini ma’lum qialdi. Bu taqvimning yilboshisi esa har doim 
bahorgi tengkunlik (21-mart) bilan ustma-ust tushishi zarur edi. 
Tropik yilning uzunligi aslida 365kun bo’lmay undan 6soatcha uzunligi tufayli yillar 
o’tishi bilan taqvim yilining boshi tengkunlikdan siljib ketishiga sabab bo’lgan. 
Kalendarni bunday kamchilikdan haos qilish uchun Malikshoh astronom va 
matematiklardan iborat kengash tuzib unga rahmonlik qilishni Umar Xayyomga 
topshirdi. 
Kengashning bosh vazifasi taqvim yillarining boshi bahorgi tengkunlikdan 
siljimaydigan qilib tuzishdan iborat edi. Buning uchun komissiya 366kunlik kabisa 
yilini joriy qilib, uning kelishi tartibini Rimliklarning Yulian kalendarida joriy qilgan 
tartibidan boshqacharoq shaklini taklif etdi. 
Keyinchalik Umar Xayyom kalendari deb nom olgan taqvimda kabisa yili 33yilda 
8marta kelib, dastlabki 7tasi har 4-yilda oxirgi 8-si esa 5-yili keladigan qilib qabul 
qilindi. Boshqacha aytganda 33yillik davrning 4,8,12,16,20,24,28,33-yillari kabisa 
yillari sanalib 366kundan qilindi. Qolgan 25yili 365kundan edi. 
Umar Xayyom
kalendarida yilning o’rtacha uzunligi 365*(8/33)=365,24242 kunga 
teng bo’lib, tropik yilning xaqiqiy uzunligidan atigi 0,00022sutkaga ya’ni 
19,5sekundgagina uzun edi. Umar Xayyom kalendari dunyoda bugungi kungacha 
yaratilgan mukammal kalendarlardan biri hisoblanadi. Unda xatolik bir sutkaga yetish 
uchun 4500 yil kerak bo‘ladi. Bu esa kalendarning aniqlik darajasi qanchalik yuqori 
ekanligini ko‘rsatadi. Umar Xayyom kalendari XIX asr o‘rtalarigacha Eronda 
qo‘llanildi. Keyinroq hijriy-shamsiy kalendari isloh etilib, oylarning kun miqdori burj 
oylarining kun miqdoriga to‘g‘rilanadi. Shu vaqtdan boshlab hijriy-shamsiy 
kalendarida qadimgi Eron oylarining nomi ham qo‘llanila boshlandi. Ularning tartibi 
quyidagicha: 

---

1. Farvardin-hamal (qo‘y) 
2. Ordibexisht-savr (xo‘kiz) 
3. Xurdod-javzo (egizak) 
4. Tir-saraton (qisqichbaqa) 
5. Murdod-asad (arslon) 
6. SHaxrivar-sunbula 
7. Mexr -mezon
8. Obon -aqrab (chayon)