|
Maruza matni
Qoraqalpoq naqshining stilin va badiiy belgilarini shakllantirishda material va uning bajarishning texnikaviy usullari katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Gazlamaning ikki turi qo’ldan to’qilgan paxta gazlamasi va fabrika movutisi naqsh solish uchun asos bo’lgan. Paxta gazlamasi oq jegdege, oq kiymashaqqa oldingi ko’k ko’ylaqqa jen`sege, jen`ushga, oy oyilga, ot ko’zlikka, choy xaltaga naqsh solish uchun asos bo’lgan. Ayrim keyingi oq jegdelarga fabrikada to’qilgan oq paxta gazlamasi asos qilib foydalangan.
Uyda to’qish asosida naqshni qalqon (krest) bilan solgan. Gazlama fakturasi, darslar orasidagi bilinar bilinmas sanlaqlar kiyimga qiyin kompozitsiyalar joylashtirish imkoniyatini bergan, bunda ularnipng elementlarini qurishning simmetriyasini saqlagan. Bu oson bo’lmagan, shakllangan dastur bo’yicha qoraqalpoq chevarlari naqshni avval solmasdan chama bilan ishlay bergan.
Oq jegde va oq kiymachak oldi uchun asos bo’yalmay qo’llanilgan. Paxta gazlamasi uchun paxta ipini jo’xori erma solingan suvda qaynatgan, buloni mustahkamlangan va qo’ng`ir sariq tus bergan. Oq ko’ylak, jen`se va jen`ushqa tikish uchun gazlamani qora ko’kimtir tusga bo’elgan. Bo’eq uchun sotib olingan bo’eqning va mahalliy o’simliklarning ildizlarining aralashmasidan foydalangan. Revolyutsiyagacha Qoraqalpog`istonning katta qishloqlarida va shaharlarida shahar va qishloq odamlarining buyurtmalarini bajaradigan bo’eqchilar bo’lgan.
Qo’ldan to’qilgan bo’elgan paxta gazlamalari bozorlarda sotilgan. Ipakni bozordan eki bo’lmasi shirkatchilardan sotib oladi. Har xil narsalarni sotuvchi shirkatlar revolyutsiyagacha ko’plagan katta qishloqlarni va shahalarda bo’lgan . Ular Rossiyaga, Buxoroga va boshqa yurtlarga karvon yuborib turgan savdogarlar bilan aloqa o’rnatgan. Qoraqalpoqlar baqqol deb ataydigan odamlar gazlamalar. Tayer kiyimlar, bezash buyumlarini, dori darmonlar va boshqa narsalar sotadigan bo’lgan. Qizil kiymachaklar, jen`seler va jen`ushqalar uchun qizil va qora rangdagi movutiga shulardan sotib olgan.
Yangidan boshlaetgan kichkina qizni o’rgatish uchun tajribali naqsh soluvchi avval echkining juni bilan naqsh solgan, u tikishning ostida qolib, shundan keyin olib tashlangan. To’g`ri tikish ayrim vaqtlarda qo’llanilgan (ayniqsa qizil kiymachaklar. Jen`seler, jen`ushkalardan tikganda) bu birday buyuklikni va naqshning simmetriyaligini saqlash imkoniyatini bergan. Bu suv tortish, ariq qazish deb atalgan. Ayrim aellar endi bu liniyani naqsh deb qabul qilib, unga «suv naqsh», «sichqon iz» degan atamalar bergan. Ayrim narsalarda shu liniyani bo’ylab naqsh solinmaydi, shunda unga punktirlarning gorizontal qatori turida naqshli sifat beradi.
Naqsh solin texnikasi har xil bo’lgan naqshning har bir turi uchun kashtalar obrazlarning belgili bir dunesi sifatida xarakterli juylar bo’lgan. Ayrim naqshlar hamma vaqtda faqat bir texnika bilan bajarilgan, hatto kiyimning boshqa turiga o’tkazilsa ham (masalan, oq jede, chirich piskancha) qizil kiymachak oldiga o’tkazilib movuti uchun xos bo’lmagan qalqon tarzli (kerst) bilan bajarilgan.
Movutiga naqsh solish uchun «ilma», «jo’a tekis» va «qurtarin tekis» deb ataladigan tikishlar sifatli bo’lgan. Naqsh bir eki ikki rangdagi bir biriga zich joylashgan ikki tekis bilan solingan. O’simlik sifatidagi naqshlar eng avvalo bir ikki tikish ishlangan. Bu trostnikning yaproqlarining eki «Tuya tobon» naqshining nozik egmalarini aniqlash imkoniyatini bergan.
«Umurtqa», «Qo’y tishi» naqshlari bir tomoniga ilma tikishi bilan bajarilgan. «Qarg`a tueq», «Sirg`a» kabi yirik naqshlari ayrim oq jegdelarda shunday usul bilan solingan.
Qizil kiymachakda gazlamaning tikilgan bo’laklarini birlashtirish qurashtirish uchun rangli naqli yo’laklar kengdan qo’llaniladi. Bu ensiz jiyak qo’llanmay barmoqlarda ishlangan. Buni G`ipak chalishG` usuli deb atalgan. Ensiz jiyak chiyratilgan yo’g`on qizil ipdan ishlangan. Yuqorida ko’k, sariq, oq rangli iplar bilan qiyin emas naqshli figuralar romblar, kvadratlar, shox tarzli chiyirmalar solingan. Qizil bosim shunday yo’laklar har birinaqshli qatorni bezagan eki qizil kiymachaklarning namunalari cheklagan.
Qoraqalpoqlarning chevar qiz kelinchaklari kashta to’qishni bilgan. Ayrim qizil kiymachaklarni jiyak «`it tovon» naqshiga ega bo’lgan. Uzaytirilgan uchlari chiyrilgan so’poq odatdagiday qizil rangdagi ip bilan tikiladi («It tobon» figuralarinda sariq, yashil eki qizil ko’k ranglar almashib turadi). «Suv bo’yidagi daraxt degan katta kompozitsiyada 5 tarzli figura bilan to’shak mustahkamlanadi.
Choy xalta tikish uchun teskeri qo’yish tikishi qo’llanilgan. Choy xalta uchun qo’ldan to’qilgan ko’k, ayniqsa, ko’zganak gazlamani foydalangan, bu zich tikishlarni bir tekis joylashtirish imkoniyatini bergan, shu bilan bir vaqtda asosini butunlay epib turadigan rangni, naqshlarni paydo etadi.
«Naqsh tikkan o’n barmog`i
Zargar tortgan simga o’xshash» qoraqalpoq xalq qo’shigi.
Kashtalab tikish, gilam to’qish, naqsh to’qimashiligi O’rta Osie aelqizlarining eng ahamiyatli hisoblangan. Kashtalab tikish mahorati qizlarga yaxshi nomga, obro’ga loyiq bo’lgan. «O’n barmog`i o’yilgan qiz» degan nomga ega bo’lgan.
Kashtalab tikish chevarlarning hozirgacha xalq esida. Shularning ichida asrimiz boshida Xalqobod tumanining Eshon qala qishlog`ida yashovchi Juma qizni aytib o’tsak bo’ladi.
Kashtalab tikish mahorati ko’p qishloqlarga tarqalgan, u kashtalab tikish chevarligini ko’p qizlarga o’rgatgan.
Qo’ng`irot tumanining Sverdlov sovxozida yashovchi 70 yashar Oltingul Eshniyazova 1959 yil muzey xodimlarining 1906 yili kashtalab tikilgan «Oq jegde» bor ekanini xabar berganida uning katta chevarligi bilan tikilganlini aniq bo’ldi. Qoraqalpoq xalqi kashtalab tikish mahoratini yuqori baholagan. Aelqizlar bir biridan mahooratini oshirish uchun turliturli ornamentlarni naqshlarni o’ylab topgan.
Xalq qo’shiqlari Qoraqlapoq aelqizlarining kashtalab tikish mahoratiga berilib ishlaydiganlini ko’rinib tur.
Masalan Haqqa qayda
Uyasida.
Nima qilayapti
Kashta tikayapti
Kashtasi qanday
Olaqanday
Bu qo’shiqlarni 1898 yili tug`ilgan O’texan Qadirova esga olgan. O’n eshidan kashtalab tikish chevari bo’lgan. gazlama to’qishda, kashtalab naqsh tikishni u eshligidan o’rgangan. O’zining to’yiga singlisi va ikki do’sti bilan «qizil kiymachak», jegde, jen`se, jen`ushqa va katta gilam to’qigan.
Qizil kiymachak 19151916 yillarda kashtalab naqshni to’qilgan bo’lib, quyuq qizil rang va unga oq ham sariq rangli naqlar bilan bezalgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
