Reja. Sudralib yuruvchilar sinfining umumiy tavsifi

Sudralib yuruvchilar (Reptelia)
— umurtqalilar sinfi. Qadimgi Sudralib yuruvchilar — kotilozavrlar oʻrta karbonda stegotsefallardan paydo boʻlgan. Keyinchalik stegotsefallar 2 shoxga ajralgan; ularning biridan — sut emizuvchilar, ikkinchisidan — kushlar paydo boʻlgan. Sudralib yuruvchilar permdan kaynozoy erasi boshlarigacha Yer yuzi faunasida hukmronlik qilgan. Mezozoyda kengtarqalgan; ular orasida dengizda suzuvchilari va havoda uchadiganlari boʻlgan. Eng yirik hayvonlar — dinozavrlar qam mezozoy davrida yashagan. Mezozoy tugab, kaynozoyning boshlanishi qadimgi Sudralib yuruvchilar ning qirilib ketishi, sut emizuvchilar bilan qushlarning keng tarqalishiga toʻgʻri kelgan.
Hozirgi Sudralib yuruvchilar gavdasining uzunligi bir necha sm dan 10 m gacha. Skeleta deyarli toʻliq suyaklangan. Oyoqlari boshqa kuruqlikda yashovchilar singari 5 barmoqli tipda; ayrim guruhlarda oyokdar boʻlmaydi. Koʻpchilik Sudralib yuruvchilar qovurgʻalari toʻsh suyaklari bilan tutashib, koʻkrakqafasi hosil qiladi. Sudralib yuruvchilarda birinchi marta koʻkrak qafasi orqali nafas olish paydo boʻladi. Bosh miyasi sut emizuvchilar va qushlarnikiga nisbatan kuchsiz rivojlangan. Qon aylanish doirasi 2 ta, yuragi 3 kamerali, yurak qorinchasida chala parda toʻsiq boʻladi.
Faqat timsoxlar yuragi qorinchasi toʻliq 2 ga boʻlingan, yuragi 4 kamerali. Ayirish organi chanoq buyrakdan iborat; koʻpchiligida qovuq bor. Gatteriyalardan boshqa barcha Sudralib yuruvchilar erkagida kopulyativ organ bor (ilonlar va kaltakesaklarda 2 tadan). Terisi muguz tangachalar yoki qalqon bilan qoplangan (terili suv toshbaqalarida boʻlmaydi), quruq, ter bezlari boʻlmaydi yoki kam boʻladi.
Hozirgi Sudralib yuruvchilarning 8000 ga yaqin turi, Oʻzbekistonda 2 turkum (tangachalilar, toshbaqalar)ga mansub 58 turi tarqalgan. Antarktidadan tashqari barcha kitalarda uchraydi. Koʻpchilik turlari qurukdikda, timsoxlar, bir qancha toshbaqalar va ilonlar chuchuk suvlarda, ayrim toshbaqalar, ilonlar va timsoxlar dengizda yashaydi. Tana harorati doimiy boʻlmaganidan Sudralib yuruvchilarning faol hayot kechirishi tashqi muhit harorati bilan bogʻliq. Urugʻlanishi ichki; ayrim kaltakesaklar va ilonlar partenogenez koʻpayadi. Koʻpchilik Sudralib yuruvchilar tuxum qoʻyadi; ayrim turlari tirik tugʻadi yoki tuxumdan tirik tugʻadi. Tuxumlari sariklikka boy; qattiq ohak (toshbaqalar, timsoxlar) yoki pergamentsimon poʻchoq (ilonlar, kaltakesaklar) bilan qoplangan.
Poʻchoqtuxumni qurib qolishdan saqdaydi. Inkubatsiya davri 1—2 oydan 1 yilgacha yoki koʻproq (gatteriya). Ayrim Sudralib yuruvchilar (mas, timsoxlar) nayeli toʻgʻrisida gʻamxoʻrlik qiladi. Koʻpchiligi yirtqich yoki hasharotxoʻr; ayrim kaltakesaklar (agamalar, iguanlar) hammaxoʻr; quruqlik toshbaqalari, asosan, oʻsimliklar bilan oziklanadi. Ayrim Sudralib yuruvchilar goʻshti isteʼmol qilinadi; terisi va kosasidan har xil buyumlar; ilonlar zaharidan har xil dorilar tayyorlanadi. Koʻplab ovlash tufayli toshbaqalar, koʻpchilik ilonlar va timsoxdar sonining kamayishiga olib keldi. Sudralib yuruvchilar sonini tiklash uchun ular sunʼiy koʻpaytiriladi (timsoxlar); koʻpayish joylari muhofaza qilinadi; ovlash man etiladi. 150 ga yaqin turi va kenja turlari Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan.
Sudralib yuruvchilarning teri qoplag`ichlari amfibiyalarning teri qoplag`ichlaridan keskin farq qiladi va havo muhitida yashashga moslashgan belgilarga ega. Epidermisining tashqi qavati shox tuzilmalar tangacha va qalqonchalar bilan qoplangan. Bularning shakli, soni va joylashishi sudralib yuruvchilarni aniqlashda katta rol o`ynaydi.

Kaltakesaklarning terisi tanaga yopishib turadi. Terida bezlar yo`q. Faqat kaltakesak sonlarining ichki tomonida qator joylashgan son teshikchalari bo`ladi. Bu teshikchalardan ko`payishi vaqtida ipsimon moddalar eshilib chiqadi.

Skeleti deyarli to`liq suyakdan tashkil topgan bo`lib, bosh skeletiga, umurtqa pog`onasi skeletiga, erkin oyoqlar skeletiga va ularning kamar skeletlariga bo`linadi. Umurtqa pog`onasi 4 ta bo`limga bo`linadi: bo`yin, ko`krak-bel, dumg`aza va dum. Umurtqalarning tanasi oldingi tomondan botiq, keyingi tomondan bo`rtib chiqqan (prosel) bo`ladi.

Kaltakesaklarning bo`yin bo`limida 8 ta umurtqa bo`lib, ulardan oldingi 2 ta umurtqasi hamma amniotalardagi singari o`ziga xos tarzda tuzilgan. Birinchi bo`yin umurtqasi atlas yoki atlant deb ataladi. Atlasi suyak xalqa shaklida bo`lib, yupqa pay bilan ustki va ostki qismlarga bo`linib turadi. Ustki teshikdan orqa miya o`tsa, ostki teshikka ikkinchi bo`yin umurtqasi epistrofeyning tishsimon o`simtasi kirib turadi. Atlas epistrofeyning tishsimon o`simtasi atrofida aylanadi.

Kaltakesakning ko`krak-bel bo`limi 22 ta umurtqadan tashkil topgan. Ularning hammasi qobirg`alar bilan tutashadi. Kaltakesakning to`shi tog`aydan tuzilgan. Ko`krak-bel umurtqalarining oldingi 5 tasidan chiqqan qobirg`alari to`sh suyagiga tutashadi.

Dumg`aza bo`limi ikkita umurtqadan iborat bo`lib, bularning ko`ndalang o`simtalariga chanoq kamarining yonbosh suyaklari birikib turadi. Dum bo`limi bir qancha umurtqalardan tashkil topgan. Dum umurtqalari dumning uchiga borgan sari o`simtalarini yo`qotib, kalta-kalta suyakchalarga aylanadi. Dum umurtqalarining tanasi yupqa pay bilan oldingi va keyingi bo`limlarga ajralib turadi. Kaltakesaklar xavf tug`ilganda (dumidan ushlanganda yoki dumi bosilganda) dumini o`sha joydan uzib tashlab ketadi va dumi yana qaytadan tiklanadi.

Bosh skeleti qoplovchi suyaklarning ko`pligi bilan xarakterlanadi va suyaklar bosh skeletining yoni, tagi va ustini tashkil qiladi. Ensa teshigi atrofida to`rtta ensa suyagi (ikkita yon, bitta ustki va bitta asosiy ensa suyagi) joylashgan. Ensa teshigining ostida bitta ensa bo`rtmasi bor. Asosiy ensa suyagiga oldingi tomondan asosiy ponasimon suyak qo`shilib turadi. Bu suyak hamma amniotalardagi singari miya qutisining tagini, asosini tashkil qiladi. Parasfenoid suyagi esa rudiment qoldiq holda bo`ladi. Eshitish organi atrofida faqat bitta oldingi quloq suyagi bo`ladi. Miya qutisining ustida tepa, peshona va burun suyaklari, yon tomonidan jag`aro, ustki jag`, mangay oldi, yosh, ko`z usti, ko`z orqa suyagi, tangacha, chakka, yonoq suyaklari qoplab turadi. Tanglay kvadrat tog`ayning elementlaridan kvadrat suyagi hosil bo`ladi.Erkin oyoqlar skeleti va ularning kamar skeleti amfibiyalarning shu skeletidan farq qilmaydi. Faqat to`sh suyagining ustida to`sh usti suyagi bo`ladi.Muskul sistemasi yaxshi takomillashgan bo`lib, muskullarni metamer joylashishi yo`qolib ketadi. Hamma amniotalardagi singari qobirg`alararo muskul yuzaga keladi va bu muskul nafas olish mexanizmida katta rol o`ynaydi.

Nerv sistemasi va sezgi organlari amfibiyalarga nisbatan yaxshi rivojlangan. Oldingi miya yarimsharlari nisbatan katta va qopqog`ida kulrang modda bor. Oraliq miya ustki tomondan ko`rinmaydi. Kaltakesaklarda yaxshi rivojlangan va tuzilishi jihatidan ko`zga o`xshagan tepa organi bo`ladi. Bu organ yorug`likni sezadi. Miyacha kuchli rivojlangan. Hid bilish organining o`rta qismida hidlov yo`lining pastki nafas va ustki hidlov bo`limlari bo`lganligi xarakterlidir. Eshituv organi ichki va o`rta quloqlardan iborat. Ko`zlarida harakatchan qovoqlari bo`ladi. Ko`zning oldingi burchagida uchinchi qovoq ham bor.

Kaltakesaklarning ovqat hazm qilish sistemasi og`iz bo`shlig`idan boshlanadi. Og`iz bo`shlig`ining tagida harakatchan muskulli til joylashadi. Og`iz bo`shlig`i nisbatan uzungina qizilo`ngachga, undan esa oshqozonga ochiladi. Oshqozondan boshlangan ichak ingichka va yo`g`on ichaklarga bo`linadi. Bularning chegarasida ko`richak kurtagi bo`ladi. Jigarning o`t suyuqligi va oshqozon osti bezlarining chiqarish yo`llari ingichka ichakka ochiladi.

Nafas olish yo`llari ko`proq takomillashganligi bilan amfibiyalarning nafas olish yo`llaridan farq qiladi. Hiqildoq teshigi traxeyaga ochiladi. Traxeya talaygina tog`ay halqalaridan iborat bo`lib, oxirida ikkita bronxga bo`linadi. Bronxlar xaltasimon o`pkalarga kiradi. Nafas olish akti ko`krak qafasining kengayishi va torayishi yo`li bilan sodir bo`ladi, bu qobirg`alarning harakati tufayli yuzaga keladi. Sudralib yuruvchilar, boshqa amniotalardagi singari, teri orqali nafas olmaydi.

Yuragi 3 kamerali, yurak qorinchasi o`rtasidan parda bilan 2 qismga bo`linadi. Lekin parda bo`lma va qorincha orasidagi to`siqqa yetib bormaydi. Arterial sistemasida o`zgarishlar yuz beradi. Avvalo, yurak qorinchasidan mustaqil holda uchta qon tomiri chiqadi. Yurak qorinchasining chap qismidan o`ng aorta yoyi chiqadi. O`ng aorta yoyidan uyqu va o`mrov osti arteriyalari chiqadi. Yurak qorinchasining o`rta qismidan chap aorta yoyi chiqib, yurakning pastidan o`ng aorta yoyi bilan qo`shiladi va orqa aortani hosil qiladi. Nihoyat, yurak qorinchasining o`ng qismidan o`pka arteriyasi chiqadi va venoz qonni o`pkalarga olib boradi.

Gavdaning keyingi qismidan venoz qon dum, chanoq va son venalariga yig`iladi. Bularning bir qismi buyraklarga kirib, buyrak qopqa sistemasini va ulardan keyingi toq venani hosil qiladi. Qolgan venoz qon qorin venasiga yig`iladi va jigarda jigar qopqa venasini hosil qiladi. Jigardan venoz qon keyingi kovak va undan o`ng yurak bo`lmasiga quyiladi. Gavdaning bosh qismidan venoz qon juft bo`yinturuq venaga yig`ilsa, oldingi oyoqlardan o`mrov osti venalariga to`planadi. Bular qo`shilib, juft oldingi kovak venani hosil qiladi. Oldingi kovak venalar ham o`ng yurak bo`lmasiga quyiladi. O`pkalarda qon o`pka venasi nomi bilan kelib chap yurak bo`lmasiga quyiladi.

Juft chanoq buyragi metanefros ayirish organi xizmatini bajaradi. Chanoq buyraklaridan bir juft siydik yo`llari chiqadi. Siydik yo`llari orqa tomondan kloakaga ochiladi. Qorin tomondan kloakaga siydik pufagi ochiladi.

Tana bo`shlig`ida umurtqa pog`onasining ikki yon tomonida jinsiy bezlar joylashgan. Erkaklarning ko`payish organi oval tanacha shaklida bo`ladigan juft urug`donlardan iborat. Urug`donlardan kanalchalar chiqib, urug`don ortig`ini hosil qiladi, bu urug` yo`liga aylanadi. Kaltakesaklar kloakasining orqa devori bo`rtib, kopulyativ organni hosil qiladi.

Urg`ochi kaltakesakning tuxumdonlari bel umurtqalarining ostida joylashgan. Tuxum yo`lining oldingi uchi tana bo`shlig`iga, keyingi uchi esa kloakaga ochiladi. Urug`langan tuxum oq moddasining yo`qligi bilan qushlar tuxumidan farq qiladi. Tuxumda qattiq qobiq bo`lmaydi. U terisimon parda bilan qoplangan. Urug`lanishi ichki.

Kaltakesaklarning embrionlari atrofini o`rab oladigan hamda embrion ustida bir-biriga qo`shilib ketadigan amnion bilan seroz pardasi va allantois pufagi hosil bo`ladi. Bu organlar hamma amniotalar singari kaltakesaklarning quruqlikda ko`payishiga moslashgan belgilari hisoblanadi. Embrionning bosh bo`limi oldida amnion burmasi hosil bo`ladi. Bu burma keyinga qarab o`sadi va embrionni o`rab oladi. Natijada amnionning ichida amnion bo`shlig`i va amnion suyuqligi hosil bo`ladi. Amnion bo`shlig`i embrion uchun muhim rol o`ynaydi.

Amnion bilan bir vaqtda allantois ham hosil bo`ladi. Allantois embrion uchun ham nafas olishda, ham siydik pufagi bo`lib xizmat qiladi. Bu qobiqlar tuxumni mexanik ta'sirlardan va qurib qolishdan saqlaydi
Zoirova vazira