Reje: Til belgiler sistemasi sıpatında

Tildiń sistema ekenligi. Sistema hám struktura. Til sistemasınıń ishki dúzilis ózgeshelikleri
Reje:
Til --- belgiler sistemasi sıpatında
Til sistemasınıń strukturalıq dúzilisi
Házirgi zaman páni hám tájiriybesi tolıq gúwalıq beryaptiki,-deydi v. G. Afanasyev,- bizni qurshap turǵan ortalıq (bul da materiallıq, da ruwxıy ) óz-ara bóleklengen bólek -bólek predmet, hádiyse, processlerden shólkemlesken emes, bálki óz-ara baylanısqan ob'ektler jıyındısınan shólkemlesken bolıp, bir pútkil, sistem strukturanıń málim bir turidir”. SHuning ushın da avtor házirgi zaman filosofiyasi, jámiyetshunosligi hám tábiyatshiligi aldında hár bir sistema birliklerin óz ishinde jáne bul sistemanı basqa sistemalar menen munasábette úyreniw, sistema mánisin, onıń hár qıylı kórinislerin ashıw, klassifikaciyalaw, ayrıqsha hám ulıwma táreplerin qıdırıw, uping sırtqı ortalıq menen munasábetin belgilew sıyaqlı zárúrli wazıypa turǵanlıǵın kórsetedi. Bul wazıypalar lingvistikaga da tiyisli bolıp tabıladı. Sol sebepli házir tildiń sistemaliligi haqqındaǵı teoriya qatań orın aldı. Ulıwma sistema túsinigi málim ob'ektlaming birlesuvi jáne bul ob'ektlaming óz-ara munasábetin óz ishine aladı. Sistema ishine kirgen ob'ekt sol sistemanıń elementi esaplanadı. Sistema jantasıw óziniń uzaq tariyxına iye. Quranı Saqıyda, Ibn Sino, Beruniy, Mırza Ullıbek dóretpelerinde olamga sistemalıq jantasıw elementleri bar. Ótken ásirdiń yarımında jaratılǵan eń iri konkret ilimiy dóretpeler óziniń mazmunına kóre sistem tárzde bolǵan.
Qazan filologiya mektep wákilleri I. Boduen de Kurtene, N. v. Krushevskiy, v. A. Boyuroditskiylar ótken ásirdiń 70- jıllarında tildiń sistema ekenligin bayanladılar. XX ásir yarımınan baslap ataqlı Avstriya biologi L. Bertalanfi ǵayratı menen bul máseleniń metodologik aspekti izbe-iz úyrenila baslandı. Házirgi kúnde sistema mashqalası tek metodologik áhmiyetkegine emes, bálki dialcktikaning bir qırı retinde úlken ámeliy áhmiyetke de iyelik etiw bolıp tabıladı. Sol waqıtqa shekem ilimiy ádebiyatlarda sistemanıń qirqqa jaqın tariypi bar bolıp tabıladı. Atap aytqanda, L. Bertalanfi pikrine qaraǵanda, óz-ara munasábette bolǵan elementler kompleksi sistema bolıp tabıladı. v. M. Solntsev bolsa " Sistema óz-ara munasábette bolǵan elementlerden shólkemlesken bir pútkil ob'ektdir".- deydi. Sistemanıń ámeldegi hámme talqinlaridan tómendegi tiykarǵı belgiler: 1) bir pútkil ob'ekt; 2) bir pútkil ob'ekt elementleri; 3) elementler ortasındaǵı munosobatlar sawlelenedi. Lekin ámeliyat kórsetedi, hár qanday óz-ara munasábette bolǵan elementlerden shólkemlesken bir pútinlik sistemanı tashkil qilavermaydi. Sistemanı quraytuǵın bir pútinlik óz-ara munasábette bolǵan elementlaming ápiwayı jıyındısı emes. Bir pútinlik onıń elementlerinde ámeldegi bolmaǵan jańa sapaǵa da iye boladı, Mısalı, suw molekulaları vodorod hám kislorod atomlaridan dúziledi. Biraq bir pútinlik retinde strukturalıq elementlerden parıq etiwden tısqarı, olar keri ózgeshelikke de iye esaplanadı.
Bir pútkil sistema onı shólkemlesken komponentlerge aktiv tásir etedi, óz tábiyaatına uyqas halda ulami qayta qáliplestiredi. Nátiyjede komponentler málim ózgerislerge ushraydı. Bir pútkil sistemaǵa kirgunga shekem bolǵan ayırım qásiyetlerin joǵatadı, birpara qásiyetleri bolsa aktuallashadt, ayırım jańa ayrıqshalıqlarǵa iye boladı. Mısalı, atom yadrosı neytron hám protonlardan payda bolǵan. Biraq bul elementler bir pútkil quramında jańa sapaǵa iye boladı. Atap aytqanda, erkin neytron biyqarar bolıp salıstırǵanda qısqa jasaydı. Atom yadrosı quramında bolsa ol turaqlı ózgeshelik kásip etedi. Tábiyaat hám jámiyettegi sistemanı quraytuǵın elementler ózgesheligi hám element menen bir pútkil ortasındaǵı munasábet xarakteri Til elementleri óz-ara hár qıylı : paradigmatik (assotsiativ), sintagmatik (elementlaming aktual munasábeti), dárejeli (ózinde quramalılaw birlikke kirisiw munasábeti) munasábette boladı. Paradigmatik hám sintagmatik munasábetler túsinikleri F. de Sossyur atı menen baylanıslı. Ol til elementleri ortasında eki qıylı munasábet barligani kórsetdi. Bir tárepden element sóylew quramında bir-biri menen baylanisıp, óz-ara tildiń dizbek (izbe-iz) xarakterine tiykarlanǵan munasábetke kirisiwedi. Bul elementler sóylew aǵımında izbe-iz jaylasadı. Onıń pikrine qaraǵanda, málim cho'ziqlikka iye bolǵan bunday baylanısıw sintagma, sintagma elementleri ortasındaǵı munasábet sintagmatik munasábet esaplanadı.
Ekinshi tárepden, sóylew processinden sırtda málim bir ulıwmalıqqa iye bolǵan elementler individ sanasında sonday assotsialashadiki, óz ishinde óz-ara túrli munasábette bolǵan gruppa payda boladı. Olar cho'ziqlikka iye bolmay, individ sanasında jaylasadı. Bunday munasábet assotsiativ munasábet (paradigmatik munasábet) esaplanadi. SHu menen birge elementler ápiwayınan quramalına qaray dárejeli jaylasqan bolıp tabıladı. Túrlishe quramalılıqtaǵı birlikler munasábeti dárejelilikni támiyin etedi: onsha quramalı bolmaǵan elementler quramalılaw elementler sostaviga onıń bir bólegi retinde kiredi.
Til kisiler ortasındaǵı eń zárúrli baylanıs quralı bolıp tabıladı. Ol ob'ektiv bolmıstaǵı málim waqıya -hádiyse haqqında informaciya tasıwshı tiykarǵı qural bolıp tabıladı. Bunnan informaciya tasıwdıń basqa jolları da bar ekenligi málim boladı. Mısalı jol háreketinen maǵlıwmat beretuǵın qurallar, joldan ótiwo'tmaslik xabarın beretuǵın qurallar hám basqalar. Bul tárepten til da informaciya beriw ushın xızmet etetuǵın joqarıdaǵı qurallar sirasida turadı. Ulaming hámmesi ushın ulıwma zat, áwele, ózi haqqında hám usınıń menen birge bolmıstaǵı málim zat -hádiyseler haqqında sıpatlama beriw bolıp tabıladı. Bunday qurallar belgiler dep ataladı. Insan ózin qurshap turǵan álemdi biliw processinde álem elementlerin obrazlar arqalı sanasında sáwlelendiredi jáne bul ongda sawlelengen álem elementleri belgi arqalı ańlatpalanadı. Sotsial informaciyanıń hár qanday materiallıq ańlatiwshıları belgi esaplanadı.
Házirgi kúnde belginiń túrli aspektlarini esapqa alıwshı túrli tariypleri bar. Onıń hámme qırların esapqa alǵan halda YU. S. Maslov sonday tariyp beredi: " Belgi - bul aqıl qilanadigan zat bolıp, aqıl etiwshine ózi haqqında hám bul belgeden sırtda bolǵan basqa zat haqqında maǵlıwmat beretuǵın qural esaplanadı".