S avezbayev, S. N. Volkov

Agrosanoat majmuasining yer fondi - bu qishloq xo'jaligi hamda tarmoq mahsulotini qayta ishlovchi, uning uchun ishlab chiqarish vositalarini tayyorlovchi va unga xizmat ko'rsatuvchi korxonalaming yeriaridir. O'zbekiston agrosanoat majmuasi katta yer resurslariga ega. Uning samarali faoliyat ko'rsatishi har xil tarmoqlar korxonalarini to'g'ri joyiashtirishni, qishloq xo'jaligini hududiy tashkil etishning oqilona tizimini, yerlardan foydalanish va uni muhofaza qilish uchun qulay sharoit yaratishni nazarda tutadi.
Yer fondlarini boshqarish mahalliy ma'muriyat organlari va Y«r resurslari bo'yicha davlat qo'mitasi tomonidan o'z vakolatlariga mos tarzda, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va «Yer kodeksi»ga asosan amalga oshiriladi. Yerni tasarraf etish bo'yicha asosiy vazifalar qishloq va tuman (shahar) ma'muriyatlariga yuklatilgan. Mulklarida yer uchastkalari bo'lgan fuqarolarga ularni sotish, meros qilib qoldirish, sovg'a qilish, garovga qo'yish va ijaraga berish, almashish huquqlari berilgan. Yer uchastkalarini sotib olish va sotish albatta mahalliy ma'muriyatda rasmiylashtirilishi kerak.
Yer fondini boshqarish bo'yicha muhim vazifalarni yer tuzish organlari, Yer resurslari bo'yicha davlat qo'mitasi yechadi. Ular yer islohoti, davlat yer kadastri, yer monitoringi, yer resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish chizmalarini, yer tuzish chiz­malari va loyihalarini, eroziyaga qarshi va boshqa tadbirlarni tayyorlash va amalga oshirish bo'yicha ishlarni tashkil etadi. Yer tuzish organlari yerlarni tasvirga olish va xaritalash, tuproq, geobotanik va boshqa izlanishlarni ham o'tkazadi.
37
Yer tuzish organlarining vakolatlari doimiy ravishda kengay-1 moqda. Yer resurslari bo'yicha davlat qo'mitasiga tuman, shahar va , viloyat hokimiyatlarining yerlarni olish va berish bo'yicha qonunga
zid qarorlarini to'xtatish huquqi berilgan.
Yer fondini boshqarishda tabiatni muhofaza qiJish va tabiatdan _r j oqilona foydalanish bo'yicha davlat organlari qatnashishadi. Ular
rkompleks tabiatni muhofaza qilish faoliyati, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish sohasidagi vazirliklar
: va qo'mitalar ishlarini muvofiqlashtirish va yagona ilmiy-texnik siyosat
olib borish uchun javobgardirlar. Ular ekologik me'yorlarni, qoidalar ' va standartlarni tasdiqlaydilar, davlat ekologik ekspertizasini olib
boradilar, qo'riqxona ishlarini boshqaradilar. Ular faoliyatining asosi
bo'lib O'zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish
to'g'risida»gi Qonuni (1992 y) xizmat qiladi.
Yer qonunchiligi yer munosabatlarini tartibga solish, yerga egalik
qilish va yerdan foydalanish bo'yicha har xil darajadagi ma'muriyat-
' laming va saylanadigan organlarning vakolatlarini aniqlab beradi.
IMahalliy bokimiyat organlari vakolatiga quyidagilar kiradi: yerlarni
£ berish va qaytarib olish, yer tuzish va yer kadastrini yuritishni
tashkil etish, yerdan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan 't' nazorat o'rndtish. Mafkaziy hokimiyatga umumiy yer muammolarini «yechish yuklatilgan.
s. O'zbekiston yer fondini boshqarish vazifasi davlat darajasida xbarcha vildyatla'r va Qofaqolpbg'iston Respublikasi manfaatlarini i qarrirab oladigan ishlarni bajarishni nazarda tutadi, shu jumladan: tl '• yerlarni davlat ehtiyojlari uchun ajratish; j'': • yer dasturlarini. yerga egalik qilish, yerdan foydalanishning
va yer rriimosabatlarini tartibga solishning oqilona mexanizmini ishlab
chiqish;
' • yerdan foydalanish va uni muhofaza qilishni mos qonuncni-
likni rivojlantirish asosida huquqiy ta'minlash;

• 
  yer kadastrini yuritish, yer uchun to'lovlarning umumiy ta-moyillari, yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning axborot aso-sini yaratish bo'yicha ladbirlarni amalga oshirish tartibini belgilash;
  
• 
  yer tuzish tizimining asosiy qoidalarini belgilash;
  
• 
  yerlardan foydalanish va ularni muhofaza qilishni nazorat qilish va yer monitoringini amalga oshirish.
  

38
Sanab o'tilgan tadbirlar yangi yer tuzumini yaratadi va rivojlantiradi va ular bevosita yer islohotlarini ta'minlashga yo'naltirilgan. Yer fondinibbshqarish amaliyoti ko'p yillar davomida yerga tejamkorlik, ehtiyotkbriik munosabati, uning unumdorligini va mahsuldorlik salohiyatirii oshirish, boshqacha aytganda - yerdan foydalanish sohasiga, usullariga va hududni tuzish shakllariga, texnik vositalarga va agrar texnologiyalarga vaqti-vaqti bilan o'zgarishlar kiritilib borgan bo'lishiga qaramasdan yer resurslaridan oqilona foydalanish bo'yicha talablarga javob bermadi. Ko'p mintaqalarda yer fondini saqlash va undan foydalanish ahvoli og'iriashdi, deg-radatsiya jarayonlari qamrab olgan maydonlar kehgaydi; Qoyidagilar ta'minlanganda yerdan foydalanish oqilona deb aytiladi: '''■'
»tabiiy va iqtisodiy sharoitlar va mazkur hududtiing xttsusiyat-
larito'lahisobgaolinadi; w-^ ■•'°^
«jamiyatning tub ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlari ta'minianadi; •' ishlab chiqarish va boshqa turdagi faoliyatlarning yuqori samaradorligiga erishiladi;
• yerning unumdorligini va boshqa foydali xususiyatlarini qayta tiklash va uni muhofaza qilish ta'minianadi,
Yerdan oqilona foydalanish maqsadlari o'zgarmagan holda ularga erishish ustillari ishlab chiqarishning ilmiy-texnik'i darajasiga, jamiyatning iqtisodiy imkoniyatlariga, aholining ijtimoiy talablariga bog'liq holda bir-birlaridan farq qiladL Biroq, yerlarni yaxshilash bo'yicha tadbirlarni rejalashtirish va amalga oshirishga tarmoqlar bo'yicha yondashish, kapital xarajatlarning qoniqarsiz tarkibi, ularning nokompleksligi va balanslanmaganligi, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining tabiiy va iqtisodiy sharoitlarini yomon hisobga olish sababli bti Xarajatlarning qoplanishi juda past edi va qishloq xo'jaligi ishlab ehiqarishi samaradorligi aytariik o'zgarmadi. Hozir irrigatsiya va melioratsiya obyektlarini joylashtirish usullarini o'zgartirish, yo'l qurilishini kengaytirish,'ma'danli o'g'itlardan va boshqa intensivlash vositalariian oqilona foydalanish kerak. Tarmoqni rivojlantirishning asosiy imkoniyatlari uni yuritishning adaptiv strategiyasi, xo'jalik yuritish shakllarining har xilligi, bozor munosabatlariga o'tish bilan bog'liq.
Yerdan foydalanishnmg tarixiy vujudga kelgan tarkibi hududlar va mintaqalar bo'yicha zamonaviy xo'jalik va ekologik talablarga to'la
39
javob bermaydi. Urushdan keyingi yillarda qishloq xo'jaligi suv bilan yaxshi ta'minlangan mintaqalardan quraq cho'l mintaqalariga ko'cha boshladi (Mirzacho'l, Qarshi, Jizzax, Sherobod va boshqa choliar). Aholi zich joylashgan mintaqalardagi qishloq xo'jalik yerlari may-donlarining qisqarishi, cho'l mintaqalarida yangi yerlarni o'zlashtirish bilan qoplana boshladi.
Cho'l mintaqalarida bir gektar yerni o'zlashtirish, eskidan deh-qonchilik bilan shug'ullaniladigan mintaqalardagi bir gektar unumdor yerni yo'qotishning o'rnini qoplay olmaydi, Sababi, ularning hosildorliklari orasidagi farq ikki baravafga yaqin. Shtming uchun ham cho'l mintaqalarida yerdan foydalanishning oqiiona tarkibini tiklash va yerlar unumdorligini oshirish agrosanoat majmuasini rivojlantirishning ustivor vazifalaridan bin bo'lib qoladi. Boshqa mintaqalarda ham yerdan oqiiona foydaianish zamr. Deh-qonchilikning rivojlanishi bu mintaqalarda haydalma yerlarning had-dan tashqari ko'payishiga, o'rmonlar va boshqa dov-daraxtiar may-donlarining qisqarishiga, eroziya jarayonlarining keng rivojlanishiga, gumus miqdorining keskin kamayishiga olib keldi. Ayrim viloyatlarda qishloq xo'jalik ekiniari hosildorligining o'sishi to'xtadi, yerlarni muhofaza qilishga sarflangan katta kapital xarajatlar esa sezilarli natijalarni bermadi. Cho'l mintaqalarini o'zlashtirishda sifati past yerlar ham o'zlashtirilib, haydalma yerlar tarkibiga qo'shildi. Bu yerlarda tuproq unumdorligini oshirish bo'yicha tub choralarni ko'rish kerak.
Yerlardan oqiiona foydaianish aholining joylashishi va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining mehnat resurslari bilan ta'minlanishiga bpg'Uq. Unumdor yerlar qishloq xo'jaligida faqat yuqori malakali, zarur mehnat qurollari bilan qurollangan ishchilar soni yetarlik bo'lgandagina yuqori hosil berishi mumkin. Yer va inson mehnati qjshloq xo'jaligida ajralmasdir, ular qishloq xo'jaligi tarmoqlarining joylashishini va samaradorligini belgilaydi.
O'zbekistonda yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning rivoj-lamshida oxirgi o'n yillikda ikki jarayon - aholining jon boshi hisobiga yer bilan ta'minlanish darajasining to'xtovsiz kamayishi va shu bilan bir qatorda asosiy dehqonchilik mintaqalarida qishloq xo'jaligida band bitta doimiy ishchiga nisbatan haydalma va qishloq xo'jalik yerlari maydonlarining o'sishi kuzatilmoqda.
40
Aholining nisbiy yer bilan ta'minlanishi - hududning inson hayotiy zaruratlarini qondirish uefaun yara^fliligini ko'rsatuvchi asosiy ko'rsatkichdir.
Sobiq ittifoqning ayrim respublikalari aholisining qishloq xo'jalik^ yerlari va haydalma yerlar bilan ta'minlanishi to'g'risidagi ma'lumotlar 4-jadvalda keltirilgan.