Salomatlikni yaxshilash va jismoniy barkamollikni yuksaltirishda harakatli va xalq
milliy o'yinlarining xususiyatlari, fazilatlari va tarbiyaviy mohiyati muhim ahamiyatga
ega.
Shu bois pedagogik ta ’limning muhim bosqichlaridan biri -jism o n iy tarbiya hisoblansa,
uning zamirida xilma-xil mashqlar sport turlari, sayohatlar, tabiatning soglomlashtiruvchi
(quyosh, suv, havo, gigiyenik talablar) omillari qatorida harakatli o'yinlar
mustahkam o‘rin egallaydi.
Harakatli o'yinlar tarixiy jarayon bo'lib, jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida
paydo bo'lgan. 0 ‘yin insonga go‘dakligidan to qariguncha hamrohdir. 0 ‘yinga
UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA MILLIY HARAKATLI
0 ‘YINLARNING IJTIMOIY-PEDAGOGIK ASOSLARI
bir holdir.
faqat jismoniy tarbiya vositasi sifatida qarash noto'g'ri bo'ladi. Chunki u shaxsning tarbiyasi
va shakllanishiga umumiy ta’sir ko'rsatadi. Shu bois o‘yin doimo pedagoglar,
psixologlar, faylasuflar, san’atshunoslar, tibbiyot xodimlari va boshqalarning diqqatini
o‘ziga tortib kelgan.
Bolaning o'sishi va rivojlanishi bilan o'yinlarning mazmuni o'zgaradi: o ‘yin faoliyati
dastlabki bosqichlarda oddiy xarakterda bo‘lsa, keyinchalik u boyib boradi.
Iqtisodiyotda va mehnat jarayonidagi o'zgarishlar o'yinlarning mazmuniga ta ’sir
ko'rsatadi. Bunda eski o'yinlar qayta ishlab chiqiladi va yangilari paydo bo'ladi.
Harakatli o'yinlarning mazmuni va tarbiyaviy jihatlarini hisobga olgan holda ularni
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Jamoaviy o'yinlar.
2. Umumiy ishtirokchilar o'yini.
3. Yolg'iz (yakka) tartibdagi o'yinlar.
4. Juft bo'lib o'ynash va h.k.
Bunday harakatni tashkil qilish va o'tkazishda qatnashchilaming yoshi, jinsi va jismoniy
jihatdan tayyorgarligig alohida e ’tibor beriladi. Ayniqsa, chaqqonlik, tezlik, kuchlilik,
epchillik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlarni talab etuvchi jihatlarda o'yinchilarni
tanlash, guruhlarga ajratish muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birgalikda, o'yinlarning
o'zaro hamkorlik, o'rtoqlik, do'stlik, jamoa uchun jonbozlik ko'rsatish kabi his-tuyg'ular
va insoniy fazilatlarni tarbiyalashdagi mohiyatiga ham alohida e’tibor qaratish kerak.
Shu tariqa yoshlarning tabiiy harakatlari maxsus jismoniy mashqlar va milliy harakatli
o'yinlar orqali tarbiyalanib, ularning rivojlanishi va takomillashishiga xizmat qiladi.
Deyarli barcha harakatli o'yinlar aqliy, estetik, mehnat va axloqiy tarbiya bilan uzviy
bog'langan bo'ladi. Shu asosda bolalar nutqini o'stirish, til boyligini kengaytirish, ruhiy
emotsional holatlarni (zukkolik, quvnoqlik, shodlik, xursandchilik va h.k) rivojlantirishda
muhim ahamiyatga egadir.
Onglilik, ko'rish, eshitish, his etish kabi tuyg'ularni rivojlantirishga xizmat qiladigan
o'yinlar bugun ko'pchilikni tashkil etadi. Masalan, tunda oy yorug'ida “Oq suyak” o'yinini
yoshlar va katta yoshdagi kishilar aralashib o'ynashgan. Bunda ko'z yumuq holda
uzoqqa otilgan suyakning yerga tushishini eshitish, his etish talab etiladi. Suyakni topib
manzilga yetkazishda tezlik, epchillik va kuch zarur bo'ladi. Chunki suyakni raqiblar
tortib olishi mumkin.
“Ovchilar”, “G'ozlar”, “Kartoshka ekish”, turli estafetali o'yinlarda hatto harakatlar
yugurish, yiqilishlar, to'p tushirib qo'yish va uni ushlab olish kabi holatlar raqiblarning
zavqini oshirsa, jamoa a ’zolarining jahlini qo'zg'aydi. Tomoshabinlarda esa ko'tarinki
kayfiyatni yuzaga keltiradi. “Oq terakmi, ko'k terak” , “G'ozlar” kabi o'yinlardagi qo'shiq,
she’rlaming kuylanishi va aytilishi o'yinchilarda nutqni o'stirish, tomoq yo llarini chiniqtirishda
o'ziga xos tarbiyaviy jihatlar kasb etadi1.
Harakatli o'yinlarning eng muhim va ustuvor tomonlari shundaki, o'yin joylari
ma’lum chegara bilan belgilanadi hamda o'yin qoidalariga to'liq rioya qilishni talab etadi.
O'yin qoidalarini bilib-bilmay buzganlarga jarima yoki shartli jazolar beriladi.
O'yinlarning tartibli, mazmunli va qiziqarli bo'lib o'tishida, o'qituvchi va faol o'quvchilarning
roli g'oyat kattadir. O'yinlarni o'tishini nazorat qilishda hakamlar (faol o'quvchilar
yoki jismonan ojiz bolalar) adolatli ish olib borishlari kerak bo'ladi. Bu holatni
milliy harakatli o'yinlarning pedagogik jarayonlardagi ibratli tadbirlaridan biri deyish
mumkin.
1 Usmonxo'jayev T.S., Xo'jayev F. Harakatli o'yinlar. - Т., 1992.
Ko‘rgazmali, ya’ni didaktik tamoyillar (prinsip) va usullar, harakatli o'yinlarni o'rganish,
ularni o‘tkazishda ko‘p qo'llaniladi. Maydon yoki o‘yin joylarini chizib ko'rsatish,
qoidalarni qo'llar bilan ifodalash, o'yinchilarning texnik harakatlarini chizishda
(rasm-sxema) ifodalashlar muhim ahamiyatga ega. Jadvallar, chizmalar (sxema),
slaydlar, videotasvirlar va boshqa texnik vositalardan foydalanishda harakatli o'yinlarning
ijrosi to'liq aks ettiriladi. Bu holatlarni bo'lajak jismoniy tarbiya o ‘qituvchilari izchil
va mukammal egallashlari lozim bo'ladi.
O'yinlarning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini mazmuniy jihatdan o'rganish va
tahlil qilish ularni o‘quvchi-yoshlar, talabalar va katta yoshdagi kishilar o‘rtasida tashkil
qilishda ana shu maqsadlarni belgilab beradi. Shu sababdan talabalar kurs, diplom
(bitiruv) ishlarini tayyorlashda milliy harakatli o'yinlarni chuqurroq o'rganish, ularning
tarbiyaviy jihatlariga ko'proq e ’tibor qaratishlari maqsadga muvofiq bo'ladi2.
Harakatli o'yinlarning asosiy mazmunini harakatlarning va o'yinchilar faoliyatining
xilma-xilligi tashkil etadi. O'yinlarga to'g'ri rahbarlik qilinganda ular organizmning yurak-
qon tomir, muskul va nafas olish tizimlariga ijobiy ta ’sir etadi.
Harakatli o'yinlar funksional imkoniyatlarni oshiradi, harakatlarni bajarishda tananing
katta va kichik muskullarini ishga soladi, bo'g'inlar harakatchanligini oshiradi.
Harakatli o'yinlarning sog'lomlashtiruvchi ahamiyati haqida gapirilganda o'yinlarning
qish va yoz fasllarida toza havoda o'tkazilishi juda ahamiyatlidir. Toza havoda
o'tkaziladigan harakatli o'yinlar modda almashinuvini, organizmni yetarli kislorod bilan
ta ’minlanishini yaxshilaydi.
Shuni ta ’kidlash lozimki, o'yin davomida holatlarning tez o'zgarishi, yuqori emotsionailik
boshqaruvni qiyinlashtiradi. Shu sababii jismoniy harakatlarning optimalligini
kuzatib borish lozim. Shug'ullanuvchilar organizmga moslashishi uchun muntazam
mashg'ulotlardagi o'yinlarni sekin-asta oshirib borish kerak. Harakatli o'yinlar bolalar
asab tizimiga ijobiy ta ’sir etishi lozim.
Ma’lumki, aksariyat jismoniy tarbiya o'qituvchilari harakatli o'yinlarni ikkinchi darajali
deb hisoblashadi. Shu tufayli sport o'yinlari, gimnastika, yengil atletika, kurash kabi
darslarda harakatli o'yinlarni nomigagina (yuzaki) tashkil qilishadi.
Harakatli o'yinlar uchun alohida ajratilgan (dasturda) soatlarni ham boshqa turlarga
qo'shib yuboradi. Shuningdek, milliy harakatli o'yinlarning ijtimoiy pedagogik
xususiyatlari haqida yetarlicha ma’lumot berishmaydi, ayrimlar hatto eslamaydilar
ham.
Kuzatishiar, suhbatlar, rasmiy murojaatlarning natijalariga asoslanilsa, umumta’lim
o'rta maktablar, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari hamda oliy o'quv yurtlarida
o'zbek xalq milliy o'yinlaridan yetarli darajada foydalanilmaydi. Chunki sof milliy
o'yinlar to'plami hozirgacha ishlab chiqilmagan yoki ular nashrda tayyorlanmagan.
Mavjud bo'lgan “Harakatli o'yinlar” to'plamlarida (adabiyot ro'yxatiga qarang) har xil
millatlarga xos (tobe) bo'lgan o'yinlar ko'proq berilgan va shu bilan birgalikda ular aralash-
quralash holda joylashtirilgan.
Ta’kidlash lozimki, harakatli o'yinlar mazmunida barcha jismoniy sifatlar mujassamlangan
bo‘lsa-da, ularni turkumlarga ajratishda umumiy mulohazalar berilgan. Shu
sababdan keyingi nashrlarda to'plamlardagi milliy harakatli o'yinlarni har bir jismoniy
sifatlarga (tezlik, epchillik, kuchlilik chidamlilik, egiluvchanlik va h.k) alohida ajratish lozim.
Bu, o'z navbatida, o'yinlarni darslarning turlari (gimnastika, yengil atletika, kurash,
sport o'yinlari) va sport mashg'ulotlarining mazmuniga moslashtirib, qo'llashda qulay-
2 Usmonxo'jayev T.S, Meliyev X. Milliy harakatli o'yinlar. - Т., 2000.
lik yaratadi. Shu bilan, birga, o ‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligiga qarab o'yinlarni
tashkil qilish imkoniyatlari yaratiladi.
E’tiborli tomonlardan yana biri shuki, tuman, shahar va viloyatlardagi malaka oshirish
hamda qayta tayyorlash kurs-seminarlari, institutlarda milliy harakatli o'yinlarning
ijtimoiy pedagogik xususiyatlarini keng ko'lamda izohlab berish, tinglovchilarni yangi
o'yinlarni yozib, ularni nashrga tayyorlash kabi faoliyatlarga jalb etish lozim.
Milliy harakatli o'yinlarning jamiyat va davlat oldidagi ahamiyatini oshirish uchun
aholining jismoniy tayyorgarliklarini yanada yaxshilash, o'quvchi-yoshlar va talabalarning
jismoniy barkamolligini oshirish va boshqa sohalardagi tadbirlarda mazkur muammolarni
keng targ'ib qilish zarur.
Bunda quyidagi imkoniyatlardan maqsadli foydalanish lozim bo'ladi, ya’ni:
- ta’lim muassasalari, tashkilotlar, mahalla hamda qishloq joylarida “Sport” devoriy
gazetasi va boshqa nomdagi mahalliy matbuotlarda milliy harakatli o'yinlarning
inson tarbiyasidagi afzalliklarini doimo yoritib borish;
- tuman, shahar radiolarida milliy o'yinlarning turlari shakllari va mazmuniga keng
o'rin berish;
- viloyatlar va markaziy gazetalar, jurnallar hamda rasmiy to'plamlar va teleradiolarda
milliy harakatli o'yinlar mazmunini yoritib borish;
- mutasaddi tashkilotlar, tegishli idoralar hamkorligida milliy harakatli o'yinlarning
to'plamlarini ko'proq chiqarish;
- Respublika va xalqaro ilmiy anjumanlar dasturida milliy o'yinlarga alohida o'rin
berish;
- ilmiy izlanishlar bilan shug'ullanuvchilar, magistrlar va talabalarga milliy harakatli
o'yinlar bilan bog'liq dolzarb muammolarni mavzu qilib berish va h.k.
Xulosa shundayki, milliy harakatli o'yinlarning ijtimoiy pedagogik xususiyatlari va
ularni yanada takomillashtirish muammolari ilmiy-nazariyjihatdan chuqurroq o'rganishni
talab etadi. Ularning natijalarini esa, matbuot, nashriyotlar orqali ommalashtirishni
hayotning o'zi talab etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Usmonxo'jayev T.S., Xojayev.F. Harakatli o'yinlar. - Т., 1992.
2. Usmonxo'jayev T.S, Meliyev X. Milliy harakatli o'yinlar. - Т., 2000.
3. X o ja e v F, Raximqulov K.D, Nigmanov B.B. Sport va harakatli o'yinlar va o'qitish
metodikasi. Elektron versiya, 2008.
4. Normurodov A N. O'zbek milliy o'yinlari. - Т., 1999.
5. Usmonxo'jayev T.S., X o ja y e v F. 1001 o'yin. - Т., 1990.
Do'stlaringiz bilan baham: |