Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
8. Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash va hisobga olish 
 
Tugallanmagan ishlab chiqarish deb, 
100%lik tayyor mahsulot darajasiga kelmagan, tayyor 
mahsulot tariqasida ko‘rilmaydigan, bundan kelib chiqib xaridorga sotib bo‘lmaydigan mahsulot qismiga 
aytiladi. Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini va uni tayyor mahsulot darajasiga qanchalik 
yakinligini aniqlash buxgalteriya hisobi uchun juda muhimdir. Bu turdagi ishlab chiqarish tarkibiga 
kayta ishlash jarayonidan utgan xom-ashyo, material va yarim tayyor mahsulotlar o‘zi tayyor xolga 
keltirilgan, ammo texnika nazorati bo‘limi tomonidan qabul kilinmagan mahsulotlar kiradi. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini aniqlash uchun mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadigan 
detal, kism va shu kabilarning xarakati hisobini yuritish lozim. Mahsulot ishlab chiqarishning xar bir 
fazasida vaqti-vaqti bilan mavjud tugallanmagan ishlab chiqarishlarni tekshirish, hisob ma’lumotlarini 
inventarizatsiya ma’lumotlari bilan takkoslash lozim. Tugallanmagan ishlab chiqarish inventarizatsiyasi 
davomida inventarizatsiya yorliklari yoki varakalarida faqat buyumlarning haqikiy soni yoki miqdori 
kursatilibgina kolmay, balki ularning tayyorlik darajasi ham ko‘rsatiladi. Bu, o‘z navbatida, tugallanmagan 
ishlab chiqarishni tayyorlik darajasiga ko‘ra baholashni engillashtiradi. Inventarizatsiya natijasida 
aniqlangan tugallanmagan ishlab chiqarish qoldigi tayyor mahsulotni kalkulyatsiya qilishda 
qo‘llaniladigan kalkulyatsiyalash moddalari bo‘yicha haqikiy tannarxda baholanadi. Brak hiosbiga 
nobudgarchilik maxsus asbob-uskunalar va moslamalar qiymatini koplash, ishlab chiqarishni 
o‘zlashtirish, tayyorlash xarajatlari hamda ishlab chiqarishdan tashqari sarflar bundan mustasno. Bu 
xarajat moddalari faqat tayyor mahsulot tannarxiga kiritiladi. 
Korxonada tugallanmagan ishlab chiqarishlariga ega bo‘lgan ishlab chiqarishda tayyor mahsulotga 
tegishli xarajatlarni aniqlash uchun ularni xar oyda baholab turish lozim. Bunda ishlab chiqarilgan 
tayyor mahsulot tannarxini aniqlash uchun oy boshiga kolgan tugallanmagan ishlab chiqarish 
xarajatlariga oy davomida qilingan xarajatlarni kushib, hisobdan chiqarilgan, qaytarilgan hamda oy 
oxiriga qolgan tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari summasini olib tashlash lozim. Shu boisdan 
ham tugallanmagan ishlab chiqarishlarni to‘g‘ri aniqlash va ularni baholash muhim ahamiyatga ega. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatini aniqlash uchun xarajatlarning quyidagi shakldagi umumiy 
kaydnomasi tuziladi: 

---

194 
Oy boshiga 
tugallan ma 
gan ishlab 
chiqa rish 
Oy 
davomi
da kilin 
gan 
xara 
jatlar 
Jami 
xara 
jatlar 
Xom-
ashyo va 
mate rial 
chiqit lar 
kiyma ti 
Brak 
mahsulot 
kiimati 
Tugal 
lanma - 
gan 
maxsu 
lot kiy- 
mati 
Boshqa 
chiqarib 
tashlash 
lar 
Oy 
oxiri 
dagi 
tugallanm 
agan ishlab 
chiqa rish 
Tovar 
mahsulotga 
to‘g‘ri 
keladigan 
xarajatlar 
1 
2 
3=1+2 
4 
5 
6 
7 
8=3-4-5-6-7 
9 
Demak ushbu jadval orqali tugallanmagan ishlab chiqarish koldygini aniqlashimiz mumkin, ammo 
bu usul murakkab hisoblanadi. Seriyali ishlab chiqarish tusidagi ko‘pgina korxonalarda tugallanmagan 
ishlab chiqarish normativ tannarxda baholanadi. Qisqa texnologik tsiklli ayrim sanoat tarmoqdarida 
(to‘qimachilik ozik-ovkat va boshqalar) tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxi xom-ashyo va 
materiallar xarajati bo‘yicha baholanib, kolgan barcha xarajatlar tayyor mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. 
Ishlab chiqarishning seriyali xiliga mansub korxonalarda tugallanmagan ishlab chiqarish 
inventarizatsiyasi xar chorakda, kator sanoat tarmoqlarida (masalan, to‘qimachilik poyabzal, tikuvchilik) 
xar oyda o‘gkaziladi. Tugallanmagan ishlab chiqarish inventarizatsiyasi davomida inventarizatsiya 
yorliqlari va varaqalarida faqat buyumlarning haqikiy soni yoki miqdori ko‘rsatibgina kolmay, balki 
ularning tayyorgarlik darajasi ham ko‘rsatiladi. Bu, o‘z navbatida, tugallanmagan ishlab chiqarishning 
tayyorgarlik darajasiga ko‘ra baholanishni engillashtiradi. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan 
tugallanmagan ishlab chiqarish koldihi tayyor mahsulotni kalkulyatsiya qilishda qo‘llaniladigan kalkulya-
tsiyalash moddalari bo‘yicha haqikiy tannarxda baholanadi. Brak hiosbiga nobudgarchilik maxsus asbob-
uskunalar va moslamalar qiymatini qoplash, ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, tayyorlash xarajatlari hamda 
ishlab chiqarishdan tashkari sarflar bundan mustasnodir. Bu xarajat moddalari faqat tayyor mahsulot 
tannarxiga qo‘shiladi. 
Ishlab chiqarish hisobini tushunish uchun biz xarajatlar dinamikasini aniqroq tushunishimiz lozim. 
Xarajatlar dinamikasi –bu biznez faoliyatidagi o’zgarishlarga xarajatlarning ta’sirini o’rganadi. Faoliyat 
darajasi to’lqinlanib turadi va bunga mos ravishda ishlab chiqarish xarajatlari ham oshib yoki kamayib 
borishi yoki ishlab chiqarish faoliyatiga qarab barqaror bo’lishi mumkin. Rejalashtirayotgan paytda 
korxona menejerlari yaxshi qurollangan bo’lishlari ya’ni, biznesdagi o’zgarishlar xarajatlarga ta’sirini 
oldindan bashorat qila olish qobiliyatiga ega bo’lishlari kerak. Agar xarajat o’zgarishi kutilayotgan bo’lsa, 
menejer shu xarajat qancha miqdorga teng bo’lishini aniqlashi lozim. Ikki turdagi xarajatlar mavjud: 
O’zgaruvchan xarajatlar va O’zgarmas xarajatlar. 
28