Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

 
1. To‘qimalar haqida umumiy tushuncha. 
O‘simlik to‘qimasi haqidagi dastlabki ma’lumot XVII  asirda Malpigi va Gryu asarlarida 
bayon  etilgan.  Ular  birinchi  bo‘lib  fanga p  a r e  n x i  m a va prozenxima hujayralarini  aniqlab 
tasvir etishgan. 

---

 
53 
XIX asrning oxirida va XX asrning boshlarida o‘simliklar anatomiyasi ancha rivojlangan. 
Bu  davrda  o‘simlik  to‘qimalarini  kelib  chiqishi  va  bajaradigan  vazifalari  (funksiyasi)  e’tiborga 
olinib ularni klassifikatsiyaga solingan. 
Biroq to‘qimalarni bunday klassifikatsiyasi bir qancha qarama-qarshi fikrlarga olib keldi, 
buning asosiy sabablari quyidagilardan iborat.  
1. O‘simliklarning ko‘pchilik to‘qimalari har xil vazifalarni bajarishga moslashgan,  ya’ni 
bir  xil  shakldagi  to‘qima  bir  necha  vazifani  bajarishi  mumkin  (Masalan,  assimilyatsiya 
to‘qimalari, mexanik (mustahkamlik berib turuvchi) va oziq moddalarni g‘amlovchi to‘qimalar 
vazifasini  bajaradi).  Bundan  tashqari  bir  to‘qima  har  xil  vazifalarni  bajaruvchi  elementlardan 
tashkil topishi mumkin, bunday to‘qimalar murakkab to‘qimalar deb ataladi. 
2. To‘qimalarni yoshi o‘zgarishi bilan ularni bajaradigan vazifasi ham o‘zgaradi. Masalan, 
hujayra  po‘sti  yog‘ochlanishidan  avval,  yoshlik  davrida  suvni  o‘tkazish,  keyinchalik 
yog‘ochlanish natijasida faqat tayanch berish vazifasini bajaradi.  
3.  Shakl  va  vazifasi  bilan  to‘qimadagi  boshqa  hujayralardan  farq  qiluvchi  maxsus 
hujayralar  alohida-alohida  joylashadi.  Bunday  hujayralarga  i  d  i  o  b  l  a  s  t  l  a  r  (yunon.  idios-
o‘ziga  xos,  blatos-nish)  deb  ataladi.  Masalan,  tosh  hujayralar,  tuz  (kalsiy  oksalat)  oshlovchi 
moddalar saqlovchi hujayralar. 
To‘qimalar deyarli hamma yuksak o‘simliklarda uchraydi. Ular faqat tuban o‘simliklarda 
va  yo‘sinlarda  bo‘lmaydi.  Morfologik  va  bioximiyaviy  tuzilishi  jihatidan  bir-biriga  o‘xshash 
bo‘lgan, muayyan bir vazifani bajaradigan va kelib chiqishi bir xil bo‘lgan hujayralar to‘plamiga 
to‘qimalar deb ataladi. 
Parenxima  hujayralardan  iborat  to‘qimlar  parenximali  prozenxima  hujayralaridan  iborat 
to‘qima prozenximali deyiladi. To‘qima zich va g‘ovak bo‘ladi. 
Hujayra  oraliq  moddasi  yemiriladi,  buning  natijasida  esa  yopishib  turgan  hujayra 
po‘stlarining  bir-biridan  ajralib,  bo‘lak  –  bo‘lak  bo‘lib  ketish  hollari  uchraydi,  bu  xossa 
matseratsiya deb ataladi. 
Ko‘p  o‘simliklar  (tarvuz,  qovun,  nok,  olma  va  boshqalar)  meva  etlarining  pishish 
jarayonida  ba’zi  bir  na’mataklar,  mushmulalar  sovuqdan  so‘ng,  xazonrezgilikdan  oldin  barg 
bandlarida, pishib etgandan so‘ng to‘kiladigan mevыa bandlarida, ko‘p o‘simliklarning so‘ligan 
gullarining  gul  kosalari,  gul  barglarida  matseratsiya  sodir  bo‘ladi.  Bu  hollarda  matseratsiya 
fermentlar ta’sirida sodir bo‘ladi. 
Shakllangan  to‘qima  hujayralarida  tirik  moda  bor-yo‘qligiga  qarab  hujayralar  embryonal 
yoki meristematik va doimiy, ya’ni etilgan differensiatsiyalashgan to‘qimalarga bo‘linadi. 
Tuzilishi  va  funksiyasiga  oid  belgilariga  qarab,  bir-biridan  narida  turadigan  hujayralar 
(idioblastlar)  va  shuningdek,  funksiyasi  shu  sistemadagi  to‘qimalar  funksiyasiga  o‘xshaydigan 
hujayra oralari ham to‘qimalar sistemasiga kiradi.