Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

§1. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI FAVQULODDA 
VAZIYATLARDA FUQARO MUHOFAZASINI 
TASHKILLANTIRILISHI
Faning mohiyati, maqsadi, vazifalari va asosiy tushunchalari
“Bugunimiz va ertamizni Ollohning o’zi yomon ko’zlardan, balo-
qazolardan,   ofat   va   falokatlardan   asrasin,   ezgu   ishlarimizda   madadlar 
bo’lsin!” - deb Prezidentimiz Islom Karimov aytganlaridek hayotimizda 
beriladigan   turli   favqulodda   vaziyatda   fuqaro   muhofazasiga   ham 
Ollohning o’zi madadkor bo’lsin deymiz.
Inson  va   tabiat   jamiyat   o’rtasidagi   munosabatda,   ham   inson 
tabiatning   qonunlari   va   undan   kelib   chiqadigan   ko’pgina   hodisalarning 
oldida jamiyatlarning o’rtasida yoki boshqa sabablardan  kelib chiqadigan 
vaziyatlarda ancha ojizlik qilishi mumkin.
Tabiat  hodisalaridan   biri   bo’lgan,   so’ngi   yillardagi   yer   yuzining 
global   ishi   bilan   bog’liq   bo’lgan   iqlim   o’zgarishi   natijasida   dunyoning 
qator   mintaqalarida   tabiiy   ofatlarni   ro’y   berishda   o’sish   kuzatilmoqda. 
Masalan,   Yevropadagi   bulturgi   yog’ingarchilik   ko’p   bo’lishi   natijasida 
mintaqada   joylashgan   ko’pgina   mamlakatlarda,   Rossiyaning   janubiy 
qismlarida, Xitoy Xalq Respublikasida kuchli suv toshqinlari bo’lib o’tdi. 
Bu minglab kishilarning uy-joylariga katta moddiy zarar yetkazish bilan 
birga, aholi hayot muvozanatining buzilishiga olib keldi. Eng ayanchlisi 
ofatlar oqibatida yuzlab kishilar qurbon bo’ldi.
Ilk  shaharlar   yuzaga   kelganidan   so’ng   seysmik   faol   hududlarida 
yashovchi aholi vaqti-vaqti bilan zilzilalardan katta talofat ko’ra boshladi. 
O’tmishga nazar tashlaydigan bo’lsak, eng ayanchi fojea 2001 yilning yoz 
5

---

oylarida yuz bergan. Yaqin Sharq va O’rta yer dengizi sharqiy hududlarida 
ketma-ket   sodir   bo’lgan   zilzilalar   oqibatida   milliondan   ortiq   insonlar 
qurbon bo’lgan. 
Tarixiy va yaqin o’tmishdagi kuchli zilzilalar davrida bu ofatlarning 
ko’pi ro’y bergan va kuzatilgan. Masalan, 1556 yilda Xitoydagi Shansi 
zilzilasidan 830 ming, 1737 yil Hindistondagi Kalkuttada 300 ming, 1923 
yil Yaponiyadagi Kantoda 142 ming 807, 1970 yil Peruda 70 ming, 1976 
yilda Xitoydagi Tanshanda 240 ming kishi hayotdan ko’z yumgan. Zilzila 
dahshatlarini   tasavvur   qilish   uchun   yaqinginada   Yaponiyada,   Xitoyda, 
Hindistonda, Eronda, Turkiyada bo’lib o’tgan zilzilalarni yoki 1948 yilgi 
Ashxobod va 1949 yildagi Xayit zilzilalarini esalb o’tish kifoya. Ularda 
yuz   minglab   odamlarning   halok   bo’lganliklari   sir   emas.     150   yil 
mobaynida   zilzila tufayli dunyo bo’yicha umumiy qurbonlar soni 2 mln 
300 mingdan ortiqroqdir.
Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda 838-839 yillarda Farg’onada, 942 
yilda Buxoroda, 1208-1209 yillarda Urganchda, 1490 yilda Samarqandda, 
1494   yilda   Namanganda,   1620   yilda   Axsikentda,   1821-1822   yillarda 
Buxoro va Samarqand yaqinida talofatli zilzilalar bo’lib o’tgan. Ularning 
ayrimlari haqida to’xtab o’tamiz.
Axsikent zilzilasi – 1620 yilda Namanganda 5-15 km janubi-g’arbda 
sodir bo’lgan kuchli zilzila. U qadimiy shahar Axsikentni to’la vayronaga 
aylantirgan. Shahar keyin tiklanmagan. Hozirda ayrim arxeologik qoldiqlar 
saqlangan, xolos.
Andijon  zilzilasi.   Andijonda   1902   yili   sodir   bo’lgan   9-10   ballik 
zilzila xalqimiz boshiga tushgan eng qora kunlar va ayanchli voqyealarga 
6

---

sabab  bo’ldi. Zilzila tufayli  o’sha paytdagi  shahardan  nishona  qolmadi. 
Ming-minglab   odamlarning   yostig’ini   quritdi.   Xalqning   bu   voqyeaga 
atalgan yuzlab mungli marsiyalari ma’lum.
Masalan: Tandirda noni qoldi. Qozonda oshi qoldi. 
                  Beshikda bola qoldi. Bechora andijonlik.
Toshkent  zilzilasi.   Ko’pchilik   yurtdoshlarimizning   yodida   qolgan 
yer qimirlashi – 1966 yilning 26 aprelida ro’y bergan Toshkent zilzilasidir. 
Bu   zilzila   Respublikamiz   uchun,   millatimiz   uchun   nihoyatda   ayanchli 
tarixiy voqyea hisoblanadi. Zilziladan qurbon bo’lganlar soni bor-yo’g’i 4-
5 kishini tashkil etgani holda, shaharning juda ko’p uylariga jiddiy zarar 
yetdi. Ming-minglab odamlar boshpanasiz qoldi.
Birinchi Xitoy Xalq Respublikasining shimoliy qismida joylashgan 
Shansi viloyatida 18 iyunda bo’lib o’tgan kuchli suv toshqini oqibatida 
1milliondan ortiq aholi jabrlandi, 600 kishi qurbon bo’ldi. Oradan 4 kun 
o’tib, ya’ni 22 iyun kuni Rossiyaning Janubiy qismlari Stavropol o’lkasi, 
Karachayeva-Chernesiy   va   Chechenistonda   kuzatilgan   suv   toshqinlarida 
300 dan ortiq kishi jabrlandi, 91 kishi qurbon bo’ldi. Xuddi shuningdek, 
bu yilgi,   ya’ni 2003 yil yozining Yevropa mamlkatlarida jazirama issiq 
kelishi ham, ko’p noqulay vaziyatlarni keltirib chiqardi. Minglab gektar 
o’rmonlarni kuydirib, millionlab   odamlarga  noqulayliklarni paydo qildi. 
Birgina Fransiyada 3 ming keksa xasta odamlar qurbon bo’lishdi, minglab 
odamlar kasalxonalarga yotqizildi.
Favqulloda  vaziyatlar   hodisalaridan   yana   biri,   bu   yuqori 
texnologiyalar bilan jihozlangan  texnik vositalarning avariya holatlariga 
tushishi va unda kishilarni bevaqt hayotdan ko’z yumishlari odamzodni 
7

---

tashvishga solmasdan qo’ymaydi. Masalan, bultur Nigeriya, Rossiya, Eron, 
Germaniya,   Ukraina,   Keniya   va   boshqa   mamlakatlarda   sodir   bo’lgan 
aviahalokatlar   minglab   insonlar   hayotiga   zomin   bo’ldi.   Shulardan,   25 
mayda Tayvan poytaxti aeroportidan Gonkonga uchgan bortida 225 kishi 
bo’lgan «Boing-747» samolyotining halokatga uchrashi, yoki 27 iyul kuni 
Ukrainaning  Lvov  shahri chekkasida  o’tkazilgan  aviashou  vaqtida  «Su-
27»   qiruvchi   harbiy   samolyotning   va   unda   69   kishining   jarohat   olishi 
hamda   76   kishini   qurbon   berilishi   inson   qalbini   larzaga   solmasdan 
kuymaydi.
Albatta  bunday   misollarni   dunyo   buyicha   yuzlab,   minglab 
misollarda   keltirishimiz     mumkin.   Ayniqsa   jamiyatlar,     davlatlar 
o’rtasidagi tasodiflarda ham, minglab kishilarning hayoti so’nib kelmoqda. 
Bu ikkinchi jahon urushi, Afg’oniston, Iroq Sobiq Yugoslaviya va boshqa 
davlatlardagi vaziyatlar, terrorizm o’choqlari ayniqsa Amerikadagi, Isroil 
va Falastin davlatlaridagi, Rossiyadagi Checheniston va Gruziyada bo’lgan 
hodisalar misol bo’la oladi. 
Jahon  hamjamiyati 2005 yilning yanvar oyida Yaponiyaning Kobi 
shahrida bo’lib o’tgan va tabiiy ofatlar tahlikasini kamaytirishga qaratilgan 
anjumanda maxsus deklarasiyani qabul  qildi. Xuyugo deklarasiyasi deb 
nom olgan mazkur hujjatga binoan davlatlar 2005-2015 yillar oralig’ida 
aholi   uchun   tabiiy   ofatlar   oqibatini   kamaytirish   yo’nalishida   ma’lum 
faoliyatni   amalga   oshirishlari   lozim.   Favqulodda   vaziyatlar   vazirligi   va 
xalqaro   bolalar   fondi   YuNISEF   tomonidan   Yevropa   Ittifoqining 
insonparvarlik yordami boshqarmasi DIPEKOning moliyaviy yordamida 
amalga   oshirilayotgan   loyiha   O’zbekistonning   mazkur   muhim   xalqaro 
8

---

hujjatda aks topgan fikrlarni ro’yobga chiqarish yo’lidagi sezilarli qadami 
bo’ldi.
Dunyo  vaqyealariga   ham-ohang   O’zbekiston   Respublikasida   ham 
sodir bo’layotgan tabiat ofatlari aholi va hukumatimizning diqqat e’tiborini 
tortibgina qolmasdan, balki tashvishga ham solmoqda.
Masalan, 2004 yilda mamlakatimizda 166 ta favqulodda vaziyat yuz 
bergan   bo’lib,   ulardan   127   tasi   texnogen   va   39   tasi   tabiat   favqulodda 
vaziyatlardir.  Bu   2001   yilga  156   ta   edi,   shunga   nisbatan   jami  15%   ga 
kamaygan bo’lib, shundan texnogen xususiyatlisi 19% ga kamaygan, tabiat 
xususiyatlisi 2001 yilgi ko’rsatkichida qolgan.
Respublikamizda qayd qilingan favqulodda vaziyatlarning 149 tasi 
lokal  (2001  yilda  – 170  ta) 16  tasi mahalliy  (2001  yil - 22) va  1 tasi 
respublika (2001 yil - 2) ko’lamida sodir bo’lgan.
Respublika  xududida   qayd   etilgan   faqulodda   vaziyatlarning 
ko’pchilik ulushi Toshkent (50 marotaba), Qashqadaryo (20) va Farg’ona 
(17)   viloyatlariga   to’g’ri   keladi.   Masalan:   o’tgan   yilning   25   martida 
Qashqadaryo   viloyatida   Toshkent   –   Termiz   avtomobil   yo’lining   1298 
kilometrda   «Neksiya»   rusumli   avtomobilning   «Kamaz–5320»   yuk 
tashuvchi avtomobili bilan to’qnashishi natijasida 4 kishi qurbon bo’lib, 1 
kishi   kasalxonaga   yotqizildi.   23   mayda   Urgut   tumanida   ikki   avtoulov 
to’qnashib 6 kishi hayotdan ko’z yumgan va 5 kishi jarohatlangan. O’tgan 
davr   mobaynida   respublikamizda   39   marotaba   tabiiy   jarayonlar   bilan 
bog’liq   vaziyat   yuz   berib,   uning   oqibatida   60   kishi   nobud,   138   kishi 
jarohatlandi.
9

---

2004  yili   3-martdagi   zilzila   bo’lganda   Qashqadaryo   viloyatining 
G’uzor,   Dehqonobod,   Qamashi,   Chiroqchi,   Shahrisabz,   Yakkabog’ 
tumanlarida sodir bo’lib, oqibatda bir qancha ma’muriy va shaxsiy binolar 
zarar ko’rdi. 
Shu  bilan   birga,   yil   boshlarida   Qashqadaryo   viloyatining   G’uzor 
tumanida,   Namangan   viloyatining   Kosonsoy   tumanlarida   sel   oqimlari 
kuzatilgan   bo’lsa,   12   fevral   va   26   aprel   kunlari   Toshkent   viloyatining 
Chimyon   zonasida,   Ohangaron   tumanining   Ertosh-soy   qishlog’i   yuqori 
qismlarida   3-6   ming   kub.m.   hajmdagi   yer   ko’chkilari,   20   mart   kuni 
Bo’stonlik tumanida qor ko’chishlari bo’lib o’tdi. Xuddi shunday, jiddiy 
biologik   vaziyat   birinchi   Farg’ona   viloyatining   Kuva   tumanida   to’y 
tantanalarida mehmonlarga tortilgan taomdan sifatsiz go’shtdan 49 kishi 
zaharlanib   kasalxonaga   yotqizildi.   Juda   ko’p   suv   havzalarida   ham 
vaziyatlar   sodir   bo’liyapti.   Jumladan:   Qaroqalpog’iston   Respublikasi 
Ellikqal’a   tumanida   14   iyun   kuni   20   kishidan   iborat   fuqarolar   «Vixr» 
qayig’iga   o’tirib,   Amudaryo   orqali   Xorazm   viloyatining   Yangiariq 
tumaniga o’tish vaqtida qayiqda mo’ljallangan ortiqcha og’irlik vujudga 
kelishi   oqibatida,   qayiq   ag’darilgan   va   natijada   9   kishi   suvga   cho’kib 
ketgan. 2 iyul kuni Navoiy viloyatining Navbahor hududidan oqib o’tuvchi 
kanalda cho’milayotgan uch opa-singil xavfsizlik choralari ko’rilmaganligi 
oqibatida cho’kib ketishgan. Joriy yilda ham shu kabi vaziyatlar ko’plab 
sodir bo’lib turibdi.
Ushbu,   qisqa   keltirilgan   tahliliy   materiallardan   ko’rinib   turibdiki, 
barcha   bo’layotgan   favqulodda   vaziyatlarda,   ularning   oldini   olish   va 
harakat   qilish   davlat   tizimining   funksional   va   hududiy   quyi   tizimlari, 
10

---

korxona va tashkilotlarning fuqaro muhofazasi bo’yicha mutaxasisliklari 
uchun  yuzaga kelishi mumkin bo’lgan favqulodda  vaziyatlarning oldini 
olish, bartaraf etishda tezkor harakat qilish, profilaktik chora-tadbirlarni 
ishlab   chiqish,   aholini   favqulloda   vaziyatlarda   to’g’ri   harakat   qilishga 
o’rgatishda favqulodda vaziyatda fuqaro muhofazasi fani muhim ahamiyat 
kasb etadi.
Ushbuning  muhimligining nazarga olgan holda 1996 yil 4 martda 
PF-1378     O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Farmoni   bilan 
Favqulodda   vaziyatlar   vazirligi   tashkil   etildi   va   barcha   favqulodda 
vaziyatda fuqaro muhofazasi vazifalari shu vazirlikka yuklatildi.
Duyoning taraqqiy etgan mamlkatlari kabi Respublikamiz hukumati 
XXI   asr   bo’sag’asida   aholining   xavfsizligini   ta’minlash   borasida   shu 
kunning dolzarb qonun va qarorlarini qabul qilib ularni ijro etish bo’yicha 
qator tadbirlar o’tkazmoqda.
O’zbekiston  Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi (1997 yil 27 
avgust),   «Aholini   va   xududlarni   tabiiy,   hamda   texnogen   xususiyatni 
favqulodda   vaziyatlardan   muhofaza   qilish   to’g’risida»gi   (1999   yil   20 
avgust)   va   «Fuqarolar   muhofazasi   to’g’risida»gi   (2000   yil   26   may) 
qonunlarini,   hamda   Vazirlar   Mahkamasining   1998   yil   9   dekabrdagi 
«O’zbekiston  Respublikasi aholisini favqulodda  vaziyatlardan muhofaza 
qilishga   tayyorlash   to’g’risida»gi   427-sonli   qarorini,   O’zbekiston 
Respublikasi   «Kadrlar   tayyorash   milliy   dasturi»ni  (1997   yil  27   avgust) 
amalga   oshirishni   ta’minlashda   umumiy   o’rta   maktablarida   «Hayot 
xavfsizligi   asoslari»,  o’rta   maxsus   kasb   hunar   ta’limi  tizimida  «Fuqaro 
muhofazasi asoslari va hayot xavfsizligi», oliy o’quv yurtlarida «Fuqaro 
11

---

muhofazasi   va   favqulodda   vaziyatlar»   yoki   (2003   yildan)   «Favqulodda 
vaziyatda fuqaro muhofazasi» fanlarini o’qitishni tashkil qilish ta’limning 
uzluksizligini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. 
«Fuqaro muhofazasi to’g’risida»gi qonunning 16 va 18-moddalarida 
umumta’lim   maktablari,   akademik   liseylar,   kasb-hunar   kollejlari,   oliy 
o’quv   yurtlarida,   ishlab   chiqarish   va   turar   joylarda   aholini   favqulodda 
vaziyatlarda   harakat   qilishga   o’rgatish   va   fuqaro   muhofazasi   sohasi 
bo’yicha o’qitish umumiy va majburiydir, deb ta’kidlangan.
«Favqulodda   vaziyatda   fuqaro   muhofazasi»   fanini   oliy   o’quv 
yurtlarida   o’qitishdan   maqsad   talabalarga   aholini,   hududlarni,   xalq 
xo’jaligi   obyektlarni   turli   favqulodda   vaziyatlardan   muhofaza   qilish 
bo’yicha nazariy va amaliy bilimlar berishdan iborat bo’lib:
1.
Talabalarni  turli   xil   favqulodda   vaziyatlarni   umumiy 
tavsilotlari,   favqulodda   vaziyatlarni   oldini   olish, 
talafotlarni kamaytirish va ularni oqibatlarini bartaraf etish 
bo’yicha fuqaro muhofazasini tadbirlari bilan tanishtirish;
2.
Oliy  o’quv   yurtlarining   xalq   xo’jaligi   inshooti   sifatida 
ularni   komanda-boshqaruv   tarkibi   va   harbiylashmagan 
tuzilmalari   faoliyatining   mohiyatini   moslangan   o’quv-
moddiy   bazasini,   oliy   o’quv   yurtida   beriladigan 
mutaxassisligiga   mos   fuqaro   muhofazasi   tuzilmalarini 
xizmatini   qo’llab   hal   etadigan   fuqaro   muhofazasi 
masalalarini   o’z   ichiga   oluvchi   tadbirlarning   yagona 
tizimini o’rgatish;
12

---

3.
Talabalarda  O’zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizligini 
ta’minlashda   fuqaro   muhofazasi   masalalarini,   tadbirlarini 
muhimligini   hamda   favqulodda   vaziyatlarda 
jarohatlanganlarga   va   o’ziga-o’zi   yordam   ko’rsatish 
bo’yicha mas’uliyat va burch hissiyotini tarbiyalash;
4.
Talabalarga favqulodda vaziyatlar xavfi bo’lganda va ro’y 
berganda ularning harakatlarida axloqiy-ruhiy barqarorlik 
sifatlarini singdirish;
5.
Talabalarga favqulodda vaziyatlarda harakat qilish, aholini 
muhofaza qilish, favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf 
etishda   avariya-qutqaruv   va   boshqa   kechiktirib   bo’lmas 
ishlarni tashkil qilish va o’tkazish asoslarini, xalq xo’jalik 
inshootlarini   (korxonalarini)   barqaror   ishlashini 
kuchaytirish uskunalarini o’rgatish hisoblanadi.