Сборник докладов республиканской научно-методической конференции вопросы применения современных систем и технологий

 
 
MASOFAVIY O'QITISH TIZIMINING SAMARADORLIGI VA 
YECHIMLARI 
 
Kadirova L.I., TATU 
Mamlakatning barqaror rivojlanishi nafaqat sanoatni qayta jihozlashni, yangi 
yuqori samarali texnologiyalarga o'tishni, balki millatning intellektual salohiyatini 
sezilarli darajada oshirishni - odamlarning yangi bilimlarni o'zlashtirish qobiliyatini, 
ilm-fanni ko'p talab qiladigan ishlab chiqarishning yuqori texnik madaniyatini 
yaratish va saqlash qobiliyatini, o'z malakalarini oshirish va egallashni talab qiladi. 
Ta'lim va ish bugungi kunda bir xil ma'noga ega: kasbiy bilim juda tez eskiradi! 
Jahon telekommunikatsiya infratuzilmasi bugungi kunda vaqt va makon zonalaridan 
qat'iy nazar, o'z-o'zini ommaviy ravishda o'rganish, umumiy ma'lumot almashish 
tizimini yaratishga imkon beradi. Masofaviy o'qitish mutaxassislarni tayyorlashning 
eng samarali tizimiga aylanmoqda. Masofaviy o'qitish nafaqat chet elda, balki 
mamlakatimizda ham amalga oshiriladigan dolzarb masalaga aylangan. Shu 
maqsadda o'quv maqsadlari uchun axborot va dasturiy ta'minot vositalarining sifati va 
sertifikatlanishini ta'minlash uchun normativ-texnik hujjatlar majmuasi ishlab 
chiqilgan va amalga oshirilgan. Masofaviy ta'lim uchun sifat standarti loyihasi 
«Masofaviy ta'lim. Masofaviy ta'lim sifatini monitoring qilish va baholash» kiradi.
Masofadan o'qitish - bu sirtqi shaklni o'zgartirish emas, balki yangi ta'lim 
shakli hisoblanadi. Har qanday turdagi ta'lim muassasalarida masofaviy o'qitish 
muvaffaqiyatli 
rivojlanishi 
uchun 
nafaqat 
dasturchilar, 
kompyuter 
kommunikatsiyalari, Internet texnologiyalari sohasi mutaxassislari, balki Internet va 
kommunikatsiyalarning o'ziga xos xususiyatlarini yaxshi biladigan fan sohalari 

---

28 
mutaxassislari, metodistlar ham muhim harakatlarni talab qilishadi. Ta'lim tizimidagi 
zamonaviy tendentsiyalar, zamonaviy kontseptsiyalar, nazariyalar, pedagogik 
texnologiyalar, tarmoqdagi o'zaro munosabatlarning psixologik xususiyatlari bilan 
tanish bo'lgan kasbiy texnologiyalar. Masofaviy shaklda ta'lim jarayoni kunduzgi 
shaklga qaraganda ancha og'ir va ko'p qirrali. Ushbu muammolarning barchasi 
hanuzgacha alohida olingan har bir universitetda mustaqil ravishda hal qilinmoqda. 
Masofaviy o'qitishda talaba uchun kerakli axborot manbalariga kirish eng 
qulay tarzda tashkil etilgan tegishli axborot-ta'lim muhiti yaratiladi. Bularning 
barchasi o'quv kursini ishlab chiqadigan mutaxassisning bilimini, malakasini talab 
qiladi. 
Barcha o'quv topshiriqlari bajarilganligi sababli, talaba kurs davomida 
rivojlanib boradi va butun dasturni o'rganib chiqib, chiqish testidan o'tib, tanlangan 
oliy o'quv yurtidan bitiruv sertifikatini olish huquqini oladi.
Masofaviy ta'limni rivojlantirish, bu oliy ma'lumot to'g'risidagi hujjat olish 
istagi emas, balki etishmayotgan bilimlarni olish uchun ongli ehtiyoj bo'lishi kerak. 
An'anaviy bosma qo'llanmalardan sezilarli darajada farq qiladigan maxsus mos 
elektron darsliklar, masofaviy o'qitish kurslarini ishlab chiqish zarur. Boshqa 
saytlarga, qo'shimcha ma'lumot manbalariga kerakli barcha ma‘lumotlarni ta'minlab, 
ularni tegishli qobiqlarga joylashtirish kerak. Ma'ruzalarni tizimlashtirish, amaliy 
mashg'ulotlarni tashkil etish, laboratoriya ishlari multimedia vositalari bilan birga 
olib boriladi, bu bilish, mulohaza yuritish, faktlarni taqqoslash, kuzatish maydonlarini 
sezilarli darajada kengaytiradi. Ma'ruzalarning o'zi nafaqat bosma (elektron) shaklda, 
balki slayd-shou, videokliplar bilan audiovizual ham taqdim etilishi mumkin. 
Talabalar uchun topshiriqlar, shuningdek, mustaqil izlanish, ijodiy faoliyatga 
yo'naltirilgan bo'lishi lozim. Masofaviy o'qitish uchun yuqori sifatli o'quvni 
o‘zlashtirish ya'ni tegishli o'quv qo'llanmalarini yaratish, Internet texnologiyalari, 
boshqa elektron nashrlar texnologiyalari, kompyuter kommunikatsiyalari, shuningdek 
zamonaviy mavzular bo'yicha mutaxassisni, metodistning birgalikdagi sa'y-
harakatlari pedagogik, psixologik nazariyalarni hisobga olish kerak.
Tarmoqlarda aloqa madaniyatini shakllantirish kerak. Bularning barchasi 
o'qituvchidan ancha murakkab bilim va ko'nikmalarni, maxsus va jiddiy 
tayyorgarlikni talab qiladi. Hamma o'qituvchi ham o'quv jarayonini o'tkazishning 
bunday tizimiga tayyor emas. Masofaviy ta'limni ta'lim jarayoniga joriy etishning 
yaqqol afzalliklari qatoriga quyidagilar kiradi : 
- Moslashuvchan o'quv jadvali, ish va o'qishni birlashtirish qobiliyati; 
- Individual o'quv rejasi va nazorat jadvali; 
- AKT texnologiyalari bilan ishlashda malakalarni shakllantirish; 

---

29 
- O'quv materiallari va axborot manbalari bilan mustaqil ravishda tizimli ishlash; 
- 
O'z 
fikrlarini 
yozma 
ravishda 
ifoda 
etish 
mahoratini 
shakllantirish 
(takomillashtirish); 
- iqtisodiy samaradorlik (maishiy, transport xarajatlari uchun moddiy xarajatlarni 
kamaytirish); 
DO ning dinamikligi (elektron shakl o'quv materialini tez-tez yangilab turishga 
imkon beradi); 
- Internet orqali ma'lumot manbalariga kirish (elektron kutubxonalar, kataloglar, 
ma'lumotnomalar va boshqalar); 
- Axborot materiallari bilan o'zaro ta'sir o'tkazish; 
- Har xil o'lchamdagi va turdagi ma'lumotlarni saqlash, tezda uzatish, tahrirlash, qayta 
ishlash va chop etish qobiliyati. 
Masofaviy ta'limni o'quv jarayoniga joriy etishning kamchiliklari qatoriga quyidagilar 
kiradi: 
- Talabalar va o'qituvchi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri yuzma-yuz muloqot etishmasligi. 
Yaqin atrofda bilimlarni hissiy jihatdan ranglashtiradigan odam yo'qligi, bu o'quv 
jarayoni uchun juda muhim kamchilikdir. Bir guruh o'quvchilarda ijodiy muhit 
yaratish qiyin; 
- Shaxsiy kompyuter va Internetga kirish zarurati. Axborot manbalariga doimiy 
ravishda kirish zarurati. Bizga yaxshi texnik jihozlar kerak, ammo o'qishni 
istaganlarning hammasi ham kompyuter va Internetga ega emaslar, biz masofadan 
o'qitish vositalaridan foydalanish uchun texnik tayyorgarlikka muhtojmiz; 
- Bir qator individual psixologik sharoitlarga ehtiyoj. Masofaviy o'qitish qat'iy o'zini 
o'zi boshqarishni talab qiladi va uning natijasi bevosita talabaning mustaqilligi va 
ongiga bog'liq; 
- Qoida tariqasida talabalar amaliy mashg'ulotlarning etishmasligini his qilishadi; 
Bundan tashqari, bugungi kunda bunday o'quv qo'llanmalarini yaratishga qodir 
malakali mutaxassislar juda kamligi sababli o'quv dasturlari va kurslari yaxshi 
rivojlanmagan bo'lishi mumkin. Zamonaviy masofadan o'qitish kurslarining 
interaktivligi etarli emas. Hozirgi vaqtda kurslarning mazmuni matnli materiallar va 
eng sodda grafik ob'ektlar (rasmlar, fotosuratlar), test topshiriqlari ko'rinishidagi 
bilimlarni boshqarish bloklari ko'rinishidagi ma'ruzalardan iborat . 
Shunga qaramay, O‘zbekistonning ta'lim tizimida masofadan o'qitishning 
rivojlanishi Internet texnologiyalarining rivojlanishi va masofaviy o'qitish usullari 
takomillashib bormoqda. Axir masofadan o'qitish an'anaviy kunduzgi ta'lim bilan 
taqqoslaganda o'quv kurslarini mavjud qilib, ta'limning keng tarqalishiga hissa 
qo'shadi. Shunday qilib, ba'zi bir muhim jihatlarni bilib, haqiqatan ham yuqori sifatli 

---

30 
masofadan o'qitishni tashkil qilish mumkin, bu to'laqonli ta'lim jarayonini ifodalaydi 
va natijalariga ko'ra kunduzgi ta'limdan qolishmaydi. Masofaviy o'qitish ko'proq 
odamlarni o'rganish imkoniyatini beradi, o'rganishga qiziqish ortadi, o'rganish 
samaradorligi oshadi, kerak bo'lganda o'rganishga imkon beradi, turli yoshdagi 
odamlarni jalb qiladi. Masofaviy o'qitish o'quv jarayonini yanada ijodiy va individual 
qiladi, talabaning ijodiy o'zini o'zi namoyon qilishi uchun yangi imkoniyatlar ochadi.