Шахс интеллектуал салохиятига эришишида интеграциялашган таълимнинг ўрни

 

2.2. Fransiya, Germaniyada ta’lim tizimi va Afina maktab tizimi. 

Fransiya  ta’lim  tizimi  ham  qadimiy  va  boy  tarixga  ega.  Bu  mamlakatda 

“Ta’lim  haqida”gi  Qonun  dastlab  1955-yili  qabul  qilinib,  1975-yilda  unga  qator 

o’zgarishlar  kiritilgan. 

 Fransiya  davlatining  hozirgi  kunda  amal  qilinayotgan  “Ta’lim  haqida”gi 

Qonuni  1989-yil  10  iyulda  qabul  qilingan  bo’lib,  uning  o’zgartirilishiga  ta’lim 

strategiyasida  ro’y  bergan  o’zgarishlar,  mamlakatning  ichki,  tashqi  siyosatdagi 

islohatlar,  yuzaga  kelgan  iqtisodiy  sharoitlar,  chet  el  pedagogikasidagi  tlg’or 

tajribalarning  mamlakat  ta’lim  tizimlariga  kirib  kelishi,  o’quv  predmetlarining 

integrasiyalari  va boshqalar sabab bo’ladi. 

Fransiya  ta’limning  asosiy  maqsadi  shaxsning  har  tomonlama  kamol  topishini 

ta’minlash,  uni  mustaqil  faoliyatga  tayyorlash,  bozor  munosabatlari  sharoitida 

o’quvchilarni  tadbirkorlikka,  ishbilarmonlik  va  omilkorlikka  o’rgatish,  shunga 

yarasha kasb – korga ega qilishdan iboratdir. Bu yerda: 

1. Davlat  maktablari; 

2. Xususiy maktablar; 

3. Oraliq maktablari  mavjud. 

O’qitiladigan  predmetlar  ichida  fransuz  tili  va  adabiyoti,  o’qish  va  yozuv 

alohida  ahamiyatga  molik.  Ular  uchun  dars  vaqtining  30%  ajratiladi.  O’rtacha 

haftalik  soatlar  26  soatdan  iborat,  darsning  davomiyligi  60  minut.  O’quv  yili  5 

chorakka  bo’linadi.  Fransuz  maktablari  boshlang’ich  sinflarida  o’qish  yertalab  va 

tushdan  keyingi  qismlarga  bo’linadi.  Yertalab  o’quvchilar  ona  tilidan,  tushdan 

keyin  esa  matematika  va  boshqa  predmetlardani  saboq  oladilar.  Matematika,  ona 

tili  va  adabiyoti  baza  predmeti,  tarix,  geografiya,  mehnat,  jismoniy  tarbiya 

predmetlari  esa rivojlantiruvchi  predmetlar  hisoblanadi. 

Fransuz  ta’limida  bolalarni  go’daklik  chog’idayoq  maktabda  o’qitish  uchun 

tayyor  holda  olib  kelish  g’oyat  muhim  masala  hisoblanadi.  Bu  bosqichda 

tarbiyalanuvchilar  quyidagicha  tabaqalashtirilgan:  kichik  guruh  (2-4  yosh),  o’rta 

guruh  (4-5  yosh),  katta  guruh  (5-6  yosh).  Maktabga  tayyolov  guruhi  (5-6  yosh) 

bo’lib,  ularga  Fransiyada  100  %  shu  yoshdagi  bolalar  qamrab  olingan.  Bolalarni 

maktabga tayyorlash  uchun alohida  dastur va darsliklar  mavjud. 

---

 

10 

Fransiyada  boshlang’ich  ta’lim maktablariga 6 yoshdan 11 yoshgacha bo’lgan 

bolalar  jalb  qilinadilar.  Boshlang’ich  maktab  bepul  va  majburiy.  Uning  vazifasi 

o’qish,  yozish,  hisoblash  malakasini  berishdir.  O’quv mashg’ulotlari ertalab soat 9 

dan  12  gacha,  hamda  soat  14  dan  16  gacha  5  soat  davom  etadi.  Maktabda 

ovqatlanish  pullik,  lekin  juda  arzonlashtirilgan  narxlarda.  Boshlang’ich  sinflarda 

o’qish uch bosqichda amalga oshiriladi: 

1. Tayyorlov bosqichi; 

2. Elementlar  kurs (bu bosqich ikki yil  davom etadi); 

3. Chuqurlashtirilgan  bosqich. 

Dasturlarda  o’quv  predmetlarining  barchasiga  uch  bosqich  bo’yicha  aniq, 

alohida  – alohida talablar  qo’yiladi. 

1990  –  yildagi  hukumat  qarorida  bolalarni  bilimiga,  qobiliyatiga  qarab  dars 

jadvalini  tabaqalashtirgan  holda tuzish  huquqi berildi. 

O’quvchilar  11  yoshda  boshlang’ich  maktabni  tugallab  o’rta  maktabga 

o’tadilar.  O’rta  ta’lim  esa  kollejlar  va  liseylarga  amalga  oshiriladi.  O’rta  ta’lim  ikki 

bosqichda  beriladi.  Birinchi  bosqich  (11  yoshdan  15  yoshgacha)  4  yil  bo’lib,  eng 

kichik  sinf  6-sinf,  5-4  o’rta  sinf,  3-sinf  esa  katta  sinf  hisoblanadi.  Demak  sinflarni 

raqamlash  yuqoridan  pastga  qarab  amalga  oshiriladi.  6-5  sinflar  umumiy  o’rta 

ta’lim,  4-3  sinflar  esa  o’quvchilarning  moyilligiga  qarab  beriladi.  Bu  birinchi 

bosqichni  tugatgach,  o’quvchilar  kasbiy  yo’nalishlari  bo’yicha  guvohnoma 

oladilar.  So’ngra  ikkinchi  bosqich  boshlanadi.  Bu  bosqichda  15-18  yoshgacha 

bo’lan  bolalar  ta’lim  oladilar.  Ular  uch  yil  o’qib bakalavr unvoni va diplomi uchun 

imtihon  topshiradilar.  Ana  shunda  diplom  olgan  o’quvchilargina  oliy  o’quv 

yurtlariga  qabul  qilinish  huquqiga  ega  bo’ladilar.  Fransiyada  talabalar  pedagogika, 

politexnika  instituti,  oliy  ma’muriy  maktablarga  kirish  uchingina  imtihon 

topshiradilar.  Bundan  tashqari  shu  kasbga  moyilligi  ham  alohida  sinab  ko’riladi. 

Boshqa  oliygohlarga  va  universitetlarga  esa  bakalavr  diplomi  bo’lgan  yoshlar 

imtihonsiz  qabul qilinaveradi. 

Oliy  ta’lim  universitetlarda  uch turkumda amalga  oshiriladi. 

Birinchi  turkum:  umumiy  bo’lib, o’qish muddati ikki yil  davom etadi. 

Ikkinchi  turkum:  o’qish  bir  yil  davom  etadi.  Talabalar  uni  magistr  darajasi 

bilan  yakunlaydi. 

Uchinchi  bosqich: o’qish 1-2 yil davom etadi. Bu siklda: 

 biron bir predmetni chuqurlashtirib  o’rganilganligi  haqida diplom 1 yil; 

 ixtisoslashtirilgan  oliy  ma’lumot to’g’risida diplom 1 yil; 

 uchinchi  turkum  doktorlik dissertasiyasi 1-2 yil; 

 davlat  doktorlik  dissertasiyasi  biron  –  bir  sohani  mukammal  o’rganib 

dissertasiya yozish kabi hujjatlar  olish mumkin. 

Fransiyada  oliy  ma’lumot  va  ixtisos  beruvchi  oliy  texnologik  institutlar 

mindan  ortiq.  Ular  odatda  sanoat,  maishiy  xizmat  ko’rsatish,  informatika 

mutaxassisliklariga  ixtisoslashgan.  O’qish  muddati  2  yil  bo’lib,  sakkiz  haftalik 

ishlab chiqarish amaliyotini  ham ko’zda tutadi.  

Sirtqi  ta’lim  shaxobchalari  juda  keng  bo’lib,  u  500  turdagi  o’rta,  oliy 

professional ma’lumot berishni  tavsiya  eta oladi. 

---

 

11 

Fransiyada  maktab  rahbarligi  lavozimiga  erishmoq  uchun  ta’limga  rabarlik 

qilishdan  saboq  beruvchi  mazkur  markazlarda  o’qiydilar.  Bunday  markazlarda ular 

rahbarlik  qilish,  maktab  iqtisodiyotini  boshqarish,  ta’limdagi  yuridik  masalalar, 

qonunchilik,  ota  –  onalar  bilan  ishlash,  madaniy  oqartuv  ishlarini  tashkil  etish, 

jamoada  psixologik  muhitni  barpo  etish  kabi  jihatlarni  o’rganadi.  O’qishni 

yakunlagach,  suhbatdan,  test  imtihonlaridan  o’tadilar.  Direktor  dars  bermaydi. 

Uning  ish  faoliyatini  ikki  yil  davomida  diqqat  bilan  kuzatib  boriladi.  Shu  ikki  yil 

davomida  maktab  direktori  talantli  tashkilotchi,  yetuk  rahbar  sifatida  faoliyat 

ko’rsata  olmasa,  u  bu  lavozimidan  olib  tashlanadi.  Maktab  ta’lim  beruvchilariga 

qo’yilgan  talab  Fransiyada  o’ta  yuqori.  Ayniqsa,  boshlang’ich  maktablarda  ta’lim 

beruvchi  o’z  kasbini  ustasi,  ajoyib  notiq,  san’atkor,  musiqachi,  sportchi, 

tashkilotchi,  namunali  xulq – atvor egasi bo’lmog’i lozim. 

Ta’lim  beruvchilar  o’z  nazariy  –  uslubiy  malakalarini  oshirishga  ahamiyat 

beradilar.  Malaka  oshirish  kurslaridan  o’tish  uchun  aniq  muddat  belgilab 

qo’yilmagan.  Ta’lim  beruvchilar  o’z  ixtiyorlari  bilan  test  markazlarida  imtihon 

topshiradilar. 

Shu  imtihonlar  davrida  ta’lim  beruvchi  faoliyatida  ayrim  nuqsonlar  sezilib, 

malaka  oshirishga  ehtiyoj  aniqlansa,  o’z  vaqti  va  mablag’lari  hisobiga  malaka 

oshiriladi. 

Maktabgacha  tarbiya  tizimi  Germaniya  ta’lim  tizimida  ham  muhim  bosqich 

hisoblanadi.  Uning  100  yildan  ortiq  tarixi  bor.  Bolalar  bog’chalari  ta’limning  quyi 

bosqichi  hisoblansada,  lekin  u  davlat  tizimi  tarkibiga  kirmaydi.  Bog’chalarni 

maktab  bilan  ta’minlash  turli  jamoat  tashkilotlari,  hayoriya  birlashmalari, 

korxonalar,  xususiy  shaxslar,  diniy  muassasalar  zimmasidadir. Ota – onalar bolalar 

bog’chalariga  o’z  farzandlarini  tarbiyalayotganliklari  uchun  ancha  miqdorda  pul 

to’laydilar.  3  yoshdan  6  yoshgacha  bolalarning  80%  bog’chalarga  qatnaydi. 

Germaniyada  odatda  bolalar  bog’chada  tushgacha  tarbiyalanadilar.  Kunning 

yarimda  esa  uyda,oilada  bo’ladilar.  Bu  mamlakatda  kuni  uzaytirilgan  bog’chalar 

ham bor. 

Majburiy  ta’lim  6  yoshdan  18  yoshgacha  bo’lgan  bolalarga  tegishli,  ya’ni  bu 

jarayon  12  yil  davom  etadi.  Bundan  9  yillik  (ba’zi  joylarda  10  yil)  maktabda  to’la 

haftalik  o’qishda  o’qiydi.  O’qish  davlat  maktablarida  tekin.  Xususiy  maktablar 

kam.  O’qish  6  yoshdan  boshlanib  4  yil  davom  etadi  (faqat  Berlinda  6  yil). 

Boshlang’ich  maktabdan  so’ng  o’quvchilar  yo’nalish  bosqichidagi  maktabga 

o’tadilar.  Bu  yerda  5-6  sinf  bosqichidagi  yo’nalish  maktablarda  maxsus  dastur 

asosida  o’qiydilar.  Keyin  navbatdagi  maktab  tipiga  ko’chadilar:  bular  –  asosiy, 

maxsus  maktab,  real  bilim  yurtlari.  Deyarli  30  %  bola  asosiy  maktabga  o’tadi.  9 

yoki  10  yillik  o’qish  tugatilgandan  keyin  kasbiy  tayyorgarlikka  o’tiladi.  Maxsus 

maktablarda  nuqsonga  ega  bo’lgan  bolalar  o’qiydi.  Real  bilim  yurtlari  asosiy 

maktab va yuqori bosqich maktabi o’rtasida turadi. Qoidaga ko’ra bu yerda o’qish 

6  yil  davom  etadi  (5-16 sinfgacha) va to’la o’rta ma’lumot berish bilan tugallanadi. 

Bilim  yurtini  tugatganlar  o’rta  maxsus  o’quv  yurtiga  yoki  yuqori  bosqichdagi 

hunar  –  texnika  maktabiga  kirib  o’qish  huquqiga  ega  bo’ladi.  Germaniyada 

gimnaziyalar  ham  mavjud.  Ular  5-13  sinflarni  o’z  ichiga  oladi.  11-13  sinflar  oliy 

o’quv  yurtlariga  tayyorlash  vazifasini  ham  bajaradi.  Gimnaziyani  bitirganlik 

---

 

12 

haqidagi  yetuklik  attestati  oliy  o’quv  yurtida  o’qish  imkonini  beradi.  Germaniya 

ta’lim  tizimida  hunar  ta’limi  muhim  ahamiyatga  ega,  chunki  yuqori  malakali 

ishchilarga  bo’lgan  talab  kuchli.  To’liqsiz  o’rta  maktablarni  bitiruvchilarning  20  % 

hunar  ta’limi  tizimida  bilim  olishni  davom  ettiradilar.  Aksariyat  hollarda  o’qish 

muddati  3-3,5  yilni  tashkil  etadi.  O’qish  uch  bosqichdan  iborat bo’lib, birinchi yili 

asosiy  hunar  ta’limi  beriladi.  Bunga  o’qitilayotgan  kasbga  taalluqli  maxsus 

fanlardan  nazariy  asoslar  berilib,  yirik  korxonalarda  amaliyo  mashg’ulotlar 

o’tkaziladi.  Ikkinchi  yil  davomida  maxsus  hunar  ta’limi  beriladi.  O’quvchining 

birinchi  yilda  ikkinchi  yilga  o’tishi  sinov  imtihonlari  o’tkazilib  o’qishni  davom 

ettiruvchi  yoshlar  tanlab  olinadi.  Uchinchi  yil  davomida  maxsus  hunar  ta’limi 

yanada  chuqurlashtirilib  boriladi.  Bitiruv  imtihonlari  maxsus  komissiya  tomonidan 

qabul  qilinadi.  Komissiya  a’zolari  korxonalarning  yetakchi  mutaxassislari,  federal 

yerlardagi  sanoat  palatasi,  hunarmandchilik  palatasi  vakillaridan  tashkil  topadi. 

Ҳunar  maktablarining  diplomlari  oliy  o’quv  yurtlariga  kirish  uchun  huquq 

bermaydi.  Buning  uchun  1  yillik  tayyorlov  kurslarini  tugatish  talab  etiladi. 

O’qishga  qabul  qilish  imtihonsiz  maktab  ta’limi  to’g’risidagi  hujjatga  asosan 

oshiriladi. 

Oliy  maktab  o’z  –  o’zini  boshqarish  huquqiga  ega.  Oliy  o’quv  yurtini 

shtatdagi  rektor  yoki  bir  necha  yilga  saylangan  Prezident  boshqaradi.  O’z – o’zini 

boshqarishda  vazifalari  aniq  tasvirlab  berilgan  bir  necha  guruhlar  bosqichma  – 

bosqich  ishtiroki  prinsipiga  amal  qilinadi.  Uning  tarkibiga  professor  –  ta’lim 

beruvchilar,  o’quvchilar,  ilmiy  xodimlar  va  boshqa  xodimlar  kiradi.  Talabalar 

o’qishi  erkin  tashkil  etilgan.  Ko’p sonli o’quv bosqichlari bilan birga o’quv rejalari 

taklif  etiladi.  O’qishga  haq  to’lanmaydi.  Agar  talaba  yoki  ularning  ota  –  onalari 

oziq – ovqat harajatlarini ko’tara olmasa o’quv uchun moliyaviy yordam ko’rsatish 

to’g’risidagi  federal  qonunga  ko’ra  ular  moliya  yordamida  oladilar.  Bu 

yordamning  yarmi  stipendiyaga  qo’shib  berilsa,  ikkinchi  yarmi  qarz  tariqasida 

beriladi. 

Mamlakatda  ta’limni  isloh  qilish  masalasi  ko’pdan  buyon  muhokama 

qilinmoqda,  bunda  o’quv  jarayonini  qisqartirish  taklif  qilinmoqda.  Ҳozir 

universitetlarda  talabalar  7  yil  o’qiydi.  Ular  o’qishga  kirganlariga  qadar 

korxonalarda  bir  necha  yil  ishlashlari  yoki  bundesverda  xizmat  qilishini  hisobga 

olsak,  talabalar  haqiqiy  mehnat  faoliyatlarini  ancha  kech  boshlayotganligini 

tushunamiz. 

Germaniyada  Xalq  universitetlari  mavjud  bo’lib,  ular  partiya  va  dindan 

tashqari  muassasa.  Ularning  ko’pchiligi  kechki  bo’lib,  faqat  1989  –  yili 

universitetlarda  400000  kurslar  tashkil  etilgan  va  bu  kurslarda  5,5  mln.  tinglovchi 

malaka  oshirgan.  Davlat  malaka  oshirganlarni  rag’batlantiradi  va  bu  uchun  har  yil 

5,5  mln.  marka  mablag’  ajratadi.  Malaka  oshirish  kurslarida  o’qish  davrida 

tinglovchilarga  mablag’  bilan  moliyaviy  yordam  beradilar.  Asosan  ishsizlar  o’z 

malakasini  oshirish  imkoniyatlaridan  ko’proq  foydalanadilar  va  bu  bilan  ish 

topishlari  tezlashadi.  Yarim  yil  davomida  malaka  oshirgan  ishchilarning  75  %  ish 

bilan  ta’minlanadi.  Cherkovlar  ham  fuqarolarning  bilim  darajalarini  oshirishda  faol 

ishtirok  etadi.  Evengel  cherkovi  o’zining  15  akademiyasida  dolzarb  mavzular 

bo’yicha konferensiyalar  tashkil  etadi. 

---

 

13 

Katoliklar  malaka  oshirishda  nikoh,  oila  masalalariga,  teologiya  va  madaniyat 

sohalariga  katta ahamiyat  beradilar. 

Oliy  o’quv  yurtlarida  tadqiqot  bilan  shug’ullanish  ularning  qadimiy 

an’analaridan  biri.  O’tgan  asr  boshlarida  Vilgelm  fon  Gumboldt  pruss 

universitetlarini  isloh  qildi,  o’shandan  beri  “Tadqiqot  va  o’qitish  birligi”  ularning 

hayotiy  prinsiplariga  aylanib  qolgan.  Oliy  o’quv  yurtlari  tadqiqotlarining  asosiy 

yo’nalishi  –  fundamental  amaliy  tadqiqot  bo’lib,  ularga  boshqa  ilmiy  –  tekshirish 

institutlari,  sanoat  labaratoriyalari  yaqindan  yordam  beradi.  germaniya  ta’limi 

o’ziga  xos  yo’nalishga,  juda  murakkab  tizimga  ega.  Shu  bilan  bir  qatorda  hozirgi 

Germaniyada  ta’lim  tizimini  isloh etish yo’lida yangi  izlanishlar  olib borilmoqda.