Sharq mutafakkirlari ijodiy meroslarida mudarrislarni tanlash, ularga qo’yiladigan talablar

Xusayin Voiz Koshifiy (1440-1505), (Xuroson) "Futuvatnomai Sultoniy yoxud javomardlik tariqati" asarida ustoz-shogird munosabatlariga keng to`xtaladi. "Agar shogirdlikning binosi nimaning ustiga quriladi deb so`rasalar, irodat ustiga deb javob bergin. Agar irodat nima deb so`rasalar, samo va toatdir deb aytgin. Agar samo (eshitish) va toat nimadir deb so`rasalar nimani ustoz aytsa, uni jon qulog`i bilan eshitish, chin kungli bilan qabo`l qilish va vujud a'zolari orqali amalga ado etishdir deb ayt.
U shogirlikning 8 ta odobini ko`rsatadi: 1. Birinchi bo`lib salom berish. 2. Ustozning oldida oz gapirish. 3. Boshni oldinga egib turish. 4. Ko`zni har tomonga yugurtirmaslik. 5. Gap so`ramokchi bo`lsa oldin ustozdan ijozat olish. b. Ustoz javobiga e'tiroz bildirmaslik. 7. Ustoz oldida boshqalarni g`iybat qilmaslik. 8. o`tirib turishda hurmat saqlash.
Koshifiy ustozlik shartlarini ham ko`rsatadi. "Bilgilkim hech bir ish ustozsiz amalga oshmagay va kimki ustozsiz bir ishni qilur ersa, ul ishning asosi mustahkam bo`lmagan".
Kimki ustozsiz ish boshlagan bo`lsa, ishi va amali samara qozonmaydi, ustozning etagini tutib shod bo`l, bir muddat ustozga xizmat qilginda, so`ngra o`zing ustoz bo`l ... Agar komil inson kim deb so`rasalar, u pok mazxabli, o`z aybini ko`radigan dono va tamizli kishidir deb aytgil. Unda hasad, gina va baxillikdan asar bo`lmaydi.
O’qituvchining ko’p qirrali va murakkab faoliyat zaminida yosh avlodniodobli, e'tiborli qilib tarbiyalash, ularni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar yotadi. Bularni amalga oshirish esa o`qituvchining xilmaxil faoliyatiga bog`liq: bolalarni o`qitish, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil eta bili shva o`tkazish, ota-onalar o`rtasida pedagogik targ`ibot ishlarini olib borish va hakazo.
O`zbekiston Respublikasi oliy ta'lim kontsepsiyasida o`qituvchi mutaxassis oldida turgan vazifalar quyidagicha belgilanadi: - «Mutaxassis malakasi – chuqur ilmiy bilim, keng»
Husayn Voiz Koshifiy – notiqlik, adabiyotshunoslik, fikh, ilmi nujum, tarix, hisob ilmi, uymakorlik va ganchkorlik va axloqqa doir asarlar yaratgan mutafakkirlardan biridir. Koshifiyning uqtirishicha insonni ta'lim-tarbiya orqali qayta tarbiyalash bilan aqliy qobiliyatni o’stirish mumkin. Buning uchun bolaga yaxshi ta'lim-tarbiya berish uni yaxshi sifatlarini o’stirishga, uni nojo’ya xatti-harakatlardan qaytarish lozim.
Alloma o’qituvchilarga bolalarni tarbiyalashda quyidagi usullarni qo’llashni ilgari surgan: nasihat, tanbeh berish, amru farmon, majburiyat qo’yish. Koshifiy o’z pedagogik qarashlarida bolalarga mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish masalasiga alohida e'tibor berib, ota-onalar va muallimlardan shuni talab etadi. Bu masalad oilaviy va tashqi mhit muhim o’rin tutadi. Uning fikricha «murabbiy bolaga nasihat va ta'lim berishda lutf va odob qoidalarida qat'iy turishi, ularga rioya qilishi darkor. Jamoatchilik joylarida unga pand berish yaramaydi. Balki xilvat joyda bolaga gapirish darkor. Agar murabbiy nasihat berishning fursati kelganini bilsa unga muloyimlik bilan murojaat qilishi lozim. Chunki bizning zamonamizda muloyim va xushfe'l bo’lish maqsadga muvofiqdir».
Tarbiyachilik san'atida ustozni nihoyatda ulug’lab shunday yozadi:
Faromush qilmagilsan haqi ustod,
Ki oningdindurur ilmingga bunyod.
Agar ustodinga mehring yo’q o’ldi,
Degilkim ilmim mani mavq o’ldi.
Kishikim qildi ustodiga xizmat,
Zamoni o’tmadi tobti ul izzat.
Koshifiy yaxshi ustozdan olgan pand-nasihatga quloq solmay behuda yo’llarda yurgan farzand o’zini-o’zi rasvo qiladi, Deya nasihat beradi.