|
1. Ìàëüöåâà Å. Ï
.
Øâåéíîå ìàòåðèàëîâåäåíèå. M.: Ëåã-
ïðîìáûòèçäàò, 1986.
2. Ochilov T.A., Abbasova N. G., F. J. Abdullina, Abdulniyozov
Q. I.
Gazlamashunoslik.
Toshkent, «Abdulla Qodiriy», 2003.
3. Matmusayev U. M., Qulmatov M. Q., Ochilov T. A., Rahimov F. X.,
Jo‘rayev Z. B.
Materialshunoslik. «Ilm Ziyo», Toshkent, 2005.
4. Îchilîv T. A., Qulmatîv M. Q., Abdullina F. J.
V 540600
«Yångil sanîat mahsulîtlari tåxnîlîgiyasi» yo‘nalishi bakalavrlari uchun
«Yångil sanîat mahsulîtlari matårialshunîsligi» fani bo‘yicha
ma’ruzalar matni. Tîshkånt. TTYSI, 1999.
5. Áóçîâ Á. À.
è äð. Ìàòåðèàëîâåäåíèå øâåéíîãî ïðîèçâîä-
ñòâà. – Ì.: Ëåãïðîìáûòèçäàò, 1986.
6. Áóçîâ Á. À
.
è äð. Ëàáîðàòîðíûé ïðàêòèêóì ïî ìàòåðèà-
ëî-âåäåíèþ øâåéíîãî ïðîèçâîäñòâà. – Ì.: Ëåãïðîìáûòèç-
äàò, 1991.
3-§. Tabiiy tîlalarning îlinishi,
tuzilishi va xîssalari
Paxta
— g‘o‘za dåb ataladigan o‘simlik urug‘ini (chigitni) qîplab
turadigan ingichka tîlalar bo‘lib, o‘rta tîlali paxta tîlasining uzunligi
26 – 35 mm, chiziqli zichligi 0,17–0,22 tåks, uzun tîlali paxta
tîlasining uzunligi 35–50 mm, chiziqli zichligi 0,13–0,15 tåks.
Paxta tîlasining îlinishi
.
Paxta tîlasi 4 xil o‘simlikning bîtanik
turidan îlinadi.
1. O‘rta tîlali g‘o‘za; 2. Uzun tîlali g‘o‘za; 3. O‘tsimîn g‘o‘za;
4. Daraxtsimîn g‘o‘za.
Bu g‘o‘zalardan îlingan paxta tîlalari bir-biridan uzunligi, nisbiy
mustahkamligi, yo‘g‘înligi va pishib yåtilish muddati bilan farq
qiladi.
O‘zbåkistînda asîsan o‘rta tîlali (97–98 fîiz) va uzun tîlali
paxta yåtishtiriladi. Ularning ko‘rsatkichlari quyidagi 2- jadvalda
bårilgan.
16
2- jadval
r
/
T
i
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
‘
o
K
i
g
i
l
r
i
B
i
l
a
l
î
t
a
t
r
‘
O
a
t
x
a
p
i
l
a
l
î
t
n
u
z
U
a
t
x
a
p
1
i
g
i
l
n
u
z
u
a
l
î
T
m
m
5
3
–
5
2
0
5
–
5
3
2
i
g
i
l
h
c
i
z
i
l
q
i
z
i
h
C
s
k
e
t
m
0
2
2
–
0
6
1
0
5
1
–
0
3
1
3
i
h
c
u
k
h
s
i
z
u
y
i
b
s
i
N
s
k
e
t
/
H
s
0
3
–
5
2
8
3
–
0
3
4
i
t
a
d
d
u
m
h
s
i
h
s
i
P
n
u
k
0
5
1
–
0
2
1
0
7
1
–
0
5
1
5
i
g
i
l
r
î
d
li
s
î
H
a
g
/
S
5
3
–
0
3
0
3
–
5
2
O‘rta tolali
paxta
5–35
160–220
25–30
120–150
30–35
30–38
150–170
25–30
130–150
35–50
Ko‘rsatkichlari
Chiziqli zichligi
Tola uzunligi
Nisbiy uzish kuchi
Pishish muddati
Hosildorligi
Birligi
Uzun tolali
paxta
mm
Mteks
sH/teks
kun
S/ga
2
17
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, uzun tîlali paxtaning tîlasi uzun,
mustahkam, låkin hîsildîrligi kam va kåchrîq yåtiladi.
O‘rta tîlali paxta O‘zbåkistînning hamma vilîyatlarida ekiladi.
Uzun tîlali paxta faqat janubiy vilîyatlarda qisman ekiladi.
O‘tsimîn va daraxtsimîn paxta O‘zbåkistînda yåtishtirilmaydi.
Paxtaning bu turlaridan Xitîy, Braziliya, Hindistîn va bîshqa
davlatlarda hîsil îlinadi.
O‘zbåkistînda ekiladigan o‘rta tîlali paxtaning sålåksiîn nav-
lariga quyidagilar kiradi: Namangan-77, S-6524, T-6, 175-F, Îq
qo‘rg‘în-2, An-Boyovut-2, Yulduz, Buxîrî-6, tåz pishar
Chimbîy-3104 va bargi o‘zi to‘kiladigan va yangi navlarga Måhr,
Îrzu, Måhnat kiradi.
Uzun tîlali paxtaning sålåksiîn navlari: Ash-25, Tårmåz-7,
Tårmåz-14, Tårmåz-16, 5904-Y va bîshqalar.
Hîzirgi vaqtda O‘zbåkistînda 29–30 ga yaqin sålåksiîn navlar
2-rasm.
Chigitli paxtani dastlabki ishlash tåxnîlîgik sxåmasi.
2 – Tikuvchilik materialshunosligi
18
mavjud. Shundan har bir vilîyat o‘zining sharîitiga mîslashgan
3–4 sålåksiîn navlarini ekadi.
Shirkat xo‘jaliklarida yåtishtirilgan chigitli paxta zavîdlarga
tîpshiriladi. Paxta zavîdlarda quyidagi tåxnîlîgik tizim bo‘-
yicha chigitli paxtaga dastlabki ishlîv bårib tîlasini ajratib îladi
(2- rasm).
O‘zDSt 604-2001 bo‘yicha paxta tîlasi 5 navga bo‘linadi. 1, 2,
3, 4, 5. Paxta tîlasining navi tashqi ko‘rinishi va rangi bo‘yicha
aniqlanadi. Tîlaning shtapål massa uzunligi va chiziqli zichligi
bo‘yicha paxta 9 tipga bo‘linadi: 1
a
; 1
b
; 1; 2; 3; 4; 5; 6; 7 shundan
1
a
; 1
b
1; 2; 3- tiplari uzun tîlali paxtaga kiradi. 4; 5; 6; 7-tiplari
o‘rta tîlali paxta hisîblanadi.
Tîla tarkibidagi iflîs aralashmalar va nuqsînlar yig‘indisi
bo‘yicha paxta tîlasi 5 sinfga bo‘linadi: oliy; yaxshi; o‘rta; îddiy
va iflîs.
Paxta tîlasining tuzilishi. Paxta tîlasi bitta o‘simlik hujay-
rasidan ibîrat bo‘lib, uchta qatlamlardan tashkil tîpgan bo‘ladi.
Birinchi qatlami kutikula dåb ataladi (4- rasm). Bu qatlam o‘z
3- rasm.
Chigitli paxtadan îlinadigan asîsiy mahsulîtlar.
Chigitli paxta 100 kg
Uzun tola 33–35 kg
1 kg o‘lik
Chigit 61–66 kg
Yog‘ 12 kg
Momiq 4–5 kg
Kalta momiq 2–3 kg
Kunjara 24 kg
Shulxa 24 kg
19
tarkibida yog‘, mum va bîshqa mîddalar bilan birikkan
sållulîzadan ibîrat. U tîlani tashqi namlik va måxanik ta’sirlar-
dan saqlaydi.
Tîlaning ikkinchi qatlami sållulîzadan tashkil tîpgan bo‘lib,
tîlaning asîsiy qatlami hisîblanadi, chunki uning xîssalari shunga
bîg‘liq. Uchinchi qatlam tîlaning o‘zagida jîylashgan bo‘lib, u
prîtîplazmadan ibîrat va tîla ichida bo‘shliq hîsil qiladi.
Paxta tîlasining rivîjlanishi ikkita davr ichida bo‘lib o‘tadi.
Birinchi davr 25–30 kun davîm etadi. Bu davrda tîlalar bo‘y-
lamasiga o‘sadi va îxirida o‘zining maksimal uzunligiga yåtadi.
Ikkinchi davr ham 25–30 kun davîm etib, tîla pishib yåtiladi.
Tîlaning pishgan-pishmaganligi uning tarkibidagi sållulîza miqdîri
bilan ifîdalanadi. Tîlaning ichida sållulîza qancha ko‘p yig‘ilgan
bo‘lsa, tîla shuncha yaxshi pishadi va diamåtri o‘zgarmaydi. Ichki
bo‘shliq diamåtri esa kamayadi. Tîlaning pishganlik kîeffitsiåntini
tîpishda tashqi diamåtrining ichki diamåtriga nisbati îlinadi. Tîla
mutlaqî pishhmagan bo‘lsa, bu
kîeffitsiånt 1,05 ga va eng
pishgan tîlada 5 ga tång.
Hamma tîlalar pishganligi
jihatidan 11 ta guruhga bo‘li-
nadi. Tîlaning pishganlik
darajasi 5-rasmda ko‘rsatilgan.
5- rasmda pishmagan pax-
ta tîlalari yassi, tasmasimîn,
yupqa dåvîrli ekanligi va
4-rasm.
Tîlaning qatlamlari va pishganligini aniqlîvchi o‘lchamlari.
1 — kutikula; 2 — birlamchi devor; 3 — burmali qatlam; 4 — selluloza
spiralining buralishi; 6 — ikkilamchi dåvîr.
5-rasm.
Pishganlik darajasiga ko‘ra
tîlalarning mikrîskîpda ko‘rinishi.
M
30°
5
M
5°
1
2
3
4
6
Do'stlaringiz bilan baham: | 
