Sharq olamida azaldan adabiyot so‘z san’atiga alohida nazar bilan qaralgan. Adabiyot asrlar davomida uch tarkibiy qismga ajratilib, ularning har biri mustaqil fan sifatida chuqur tadqiq etilgan

Nazar ahli ko‘rub nordek yanoqing.
Masal: “Bir noru ming bemor” derlar .
Ayoqingga tushar har lahza gesu,
Masaldurkim: “Charog‘ tubi qarong‘u”.
(Lutfiy)


Yitti jon og‘zimakim chiqmas uyidin ul hur,
“Chiqmqg‘on jonga umid” ushbu masaldur mashhur.
(Alisher Navoiy)

Ko‘rinib turibdiki, shoirlarimiz bu yerda “masal” terminini maqol, hikmatli so‘z, xalq iboralari ma’nosida ishlatilmoqda. Muhammad Sharif Gulxaniy ham “masal” terminini yuqoridagi ma’nolarda tushuntiradi”18. “Zarbulmasal” asarini yozishdan uning asosiy maqsadi oddiy xalq orasida mashhur bo‘lgan xalq maqollari va hikmatli so‘zlarni bir kitobga to‘plashdan iborat edi.

Gulxaniy o‘z asarining muqadimasida kitobning yozilish tarixi haqida so‘z yuritib, xon saroyida bo‘lgan shuaro majlislaridan birida maqol va hikmatli so‘zning nutqdagi ahamiyati ustida so‘z ketganini eslaydi. Gulxaniy ma’lumotlariga ko‘ra, shu paytda Amir Umarxon saroyida Sultonxoja Ado Axroriy Faziliy Namangoniy va ko‘plab shoirlar yig‘ilgan ekan. Xon ularga qarata burungi yaxshilardan qolgan, kishilar so‘zlashganida ko‘proq foydalanadigan “Zarbulmasali ro‘zgor”ni to‘plab bir kitob keltirish zarurligini aytadi. Ammo yig‘ilish ishtirokchilarning birortasi bu ishni o‘z zimmasiga olshini bildirmaydi. Shunda Amir Umarxon bu ishni Gulxaniyga topshiradi. Bu haqida “Zarbulmasal”da quydagicha ma’lumot berdi: “… Banogoh nazari kimyo asarlari kamina mullo Gulxaniyga tushub e’trof va altofi xusravonlarni qarin va shomil ahvolim ko‘rib, buyurdilarki, bu zarbulmasallarni necha hikoyatlar orasida aql donishning borligi yitishicha tartib vir. Men aydim: “Ey shohi jahon panoho, tojikning bir masali bordirki: “az ko‘za hamon yarovad, ki dar ost”. Alar aydilarki: “O‘zbekning bir masala bordirki : “Eshokig‘a yarosha tashog‘i”. Va yana bu so‘zni eshitgan so‘ng… amirimiz amirlarini vojib bilib, kamari himmat beliga bog‘lab, talab yo‘lig‘a sobit qadam bo‘ldim … va to‘rt yuz zarbulmasali avomunnos Yapoloq qush va Boyqushning qudaliklari arosinda o‘z mavridida bayon bo‘lur ”.
Unda hayotning dolzarb muammolari turli odamlar o‘rtasidagi munosabatlari, xalq turmush tarzi va udumlari haqida majoziy uslubda so‘z yuritiladi. “Insonga xos xususiyatlar boshqa jonli va jonsiz narsalarga ko‘chirib tasvirlangan asarlar majoziy asar deyiladi”³ Gulxaniy ham qizim, senga aytaman kelinim sen eshit qabilida qushlar misolida o‘z davri voqeligi manzaralarini tasvirlaydi. Toj-u taxt talashlari, urushlar natijasida yurt vayron, xalq xarob bo‘lgan. O‘sha davrda Buxoro va Qo‘qon xonliklari o‘zaro urishib yurganlari uchun ham asarda Buxoro go‘yoki vayronalarga boy muzofot sifatida tasvirlanadi. Qo‘qon ham undan obod emas edi. Adib aytmoqchi. xonning atrofini Boyo‘g‘li, Yapaloqqush, Ko‘rqush, Kordon, Kulonkir sulton kabi yomon amaldorlar o‘rab olgan. Bu ketishda mamlakat vayronaga, shoh uning ustidagi Boyo‘g‘liga aylanib qolishi hech gap emas. Gulxaniyning yirtqich va asosan, tunda ov qiladigan qushlarni o‘z asariga qahramon qilib olishida nozik ishora mavjud.
“Zarbulmasal” arabcha