Sifat analizi

Sifat analizi — analitik kimyoning asosiy boʻlimlaridan biri; analiz qilinayotgan modda yoki moddalar aralashmasidagi elementlar, radikallar, funksional guruxlar va birikmalarni kimyoviy, fizikkimyoviy, fizikaviy aniklash va identifikatsiyalash usullari majmui. Sifat analizining muhim tavsifli usullari: 1) oʻziga xoslik (selektivlik) — qidirilayotgan elementni boshqa element ishtirokida aniklash usuli va 2) sezgirlik — nihoyatda oz miqdordagi elementni, yaʼni bir tomchi (0,01—0,03 ml) eritmadagi elementni aniklash. Sifat analizining hozirgi usullarida sezgirlik 1 mkg ga boradi. Anorganik moddalarning klassik Sifat analizi "quruq" yoki "hoʻl" usulda olib boriladi. Sifat analizining "quruq" usuli bir oz miqdorda bura (tanakor) yoki "fosfor tuzi" (NaNH4HPO44H2O) qoʻshib tekshirilayotgan modda kukuni (odatda, metall tuzlari yoki oksidlari) qizdirilganda gaz gorelkasi alangasi rangining oʻzgarishiga va rangli shishasimon qotishmalar hosil boʻlishiga asoslangan. Sifat analizining "hoʻl" usuli makro,"yarim makro", "yarim mikro", mikro va ultramikro usullarga asoslangan (yana q. Ultramikrokimyoviy analiz, Tomchi analiz).
Suvli eritmalardagi anorganik birikmalarning Sifat analizi ion reaksiyalariga asoslangan. Sifat analizining kimyoviy usuli bilan bir qatorda fizikaviy, fizikkimyoviy usullari qam keng qoʻllanadi. Bu usullar tekshirilayotgan moddalarning optik, elektr, magnit, issiklik, katalitik, adsorbsion va boshqa xossalarini oʻrganishga asoslangan (qarang Spektram analiz, Polyarografiya).
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Analitik kimyoning vujudga kelishi va rivojlanishi turli ishlab chiqarish sohalarining paydo boʻlishi va taraqqiy etishi bilan bogʻliq. Miqdoriy analiz rudalar va tayyor mahsulotlar tarkibidagi oltin, kumush va boshqa metallarning miqdorini aniqlashdan iborat boʻlgan edi; keyinroq borib, u ilmiy asosda yoʻlga qoʻyildi. Hozirgi zamon kimyosining tugʻilish davri (17-asr oʻrtasi – 18-asr oxiri)da analitik kimyo moddalarning kimyoviy tarkibini oʻrganadigan fan deb hisoblanardi. 17-asr oʻrtalarida Robert Boyl suvli eritmalardagi anorganik moddalarning miqdoriy analiziga asos soldi. 19-asr boshida Jozef Gey-Lussak hajmiy analizni, oʻsha asrning oʻrtasida esa R. Bunzen va R. Kirxgof spektral analiz asoslarini ishlab chiqishdi. 20-asrda Analitik kimyoga fizik va fizik-kimyoviy usullar (masalan, kolorimetriya, rentgen, lyuminessensiya, elektron mikroskopiya, elektr analiz usullari va boshqalar) tobora koʻproq joriy etildi. Shu bilan bir vaqtda analitik kimyo amaliy maqsadlarda keng qoʻllanila boshladi.
Turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tekshirish obyektiga koʻra analitik kimyoni anorganik moddalar analizi va organik moddalar analiziga boʻlish rasm boʻlgan. Anorganik moddalarning sifat analizida eritmadagi ionlarni topish uchun, odatda, yaxshi seziladigan har xil (rang hosil boʻlishi yoki eritma rangining keskin oʻzgarishi, gaz ajralib chiqishi kabi jarayonlar bilan boradigan) reaksiyalardan foydalaniladi. Organik moddalarning sifat analizida esa maxsus usullar qoʻllaniladi. Oddiy modda yoki biror birikmadagi elementning miqdorini aniqlashda uning biror fizik xossasi (masalan, ogʻirligi, hajmi, zichligi, nur sindirish koʻrsatkichi, elektr oʻtkazuvchanligi, sirt tarangligi va hokazolar) oʻlchanadi. Element yoki moddalar miqdori va oʻlchanadigan fizik xossalar oʻrtasida analitik yoki grafik ifodalangan maʼlum funksional bogʻliqlik boʻlishi kerak. Vazniy analiz va titrlash usullari modda miqdori bilan uning ogʻirligi yoki hajmi orasida toʻgʻri proporsional bogʻliqlik saqlanishiga asoslanadi. Spektral usullarda element miqdori bilan analitik spektr chiziqlarining ravshanlik darajasi oʻrtasidagi proporsional bogʻliqlikka maʼlum chegarada rioya qilinadi. Fotometrik analizda esa moddaning konsentratsiyasi bilan nurning yutilishi oʻrtasidagi proporsional bogʻliqlik eʼtiborga olinadi. Element (modda) miqdorini oʻlchashdan avval, odatda, u boyitiladi va aniqlanadigan element qulay birikma holida ajratib olinadi. Koʻpchilik usullar selektiv va sezgir boʻlmaganligi uchun moddalarning miqdorini oʻlchashda ularni guruhlarga boʻlib, ayrim elementlarni choʻktirib, haydab, ekstraksiyalab ajratish katta ahamiyatga ega. Birga boʻladigan koʻpchilik ionlarning choʻkishiga va ekstraksiyalanishiga yoʻl qoʻymaslik uchun ularni barqaror kompleks ionlarga aylantirish mumkin. Aniqlanadigan elementni eritmadan elektroliz qilib erkin holda yoki oksid holida ajratib olsa boʻladi. Maʼlum sharoitni tanlab, bir xil elementlarni elektrodda choʻktirib, boshqalarini esa eritmada qoldirishga erishiladi. Koʻpchilik metallarning oz miqdorini ajratib olish uchun ichki elektroliz usuli qoʻllaniladi. Eng qulay ajratish usullaridan biri xromatografiya hisoblanadi. Organik analizda elementlar miqdorini aniqlash uchun modda avval SO₂, N₂O, N₂, NH₃ va hokazolargacha parchalanadi. Keyinchalik ularning miqdori anorganik analiz usullarida aniqlanadi. Miqdoriy elementar analiz birikmaning brutto-formulasini aniqlash imkoniyatini beradi. Organik birikmalarning struktura formulasini aniqlash uchun funksional analiz oʻtkaziladi. Unda har qaysi funksional guruh uchun tavsifli reaksiyalardan foydalaniladi. Tabiat va sanoat obyektlaridagi elementlarning nihoyatda oz miqdorini aniqlash zarur boʻlgani uchun analitik usullar (mikrokimyoviy, ultramikrokimyoviy va yarim-mikrokimyoviy usullar)ning sezgirligini oshirish yoʻlida ishlar olib borilmoqda. Oʻzbekistonda A.k-.ni rivojlantirishga Sh. T. Tolipov, N. A. Parpiyev va boshqa olimlar katta hissa qoʻshdilar.