|
Otlashish. Otlashish - otdan boshqa so'zning nutq jarayonida o'z vazifasini bajara turib, vaqtincha ot turkumi vazifasini ham zimmasiga olishi. Otlashishning 4 ta muhim belgisi bor:
1. Otlashgan so'z bog'langan ot tushib qolgan bo'ladi: Yaxshi (odam) oshini yer, yomon (odam) - boshini.
2. Otlashgan so'z otning shakl yasovchi qo'shimchasini oladi: Yaxshidan adashma, yomonga yondashma.
3. Otning so'rog'iga javob bo'lishi mumkin: Intilganga (kimga?) tole yor.
4. Otning sintaktik vazifasini bajaradi: Shakarning ozi shirin.
Sifat, son, ravish, shu uch so'z turkumi o'mida qo'llanuvchi olmosh, fe’lning sifatdosh shakli, taqlid, undov va ayrim modal so'zlar otlashish xususiyatiga ega. Chunki ular o'zi bog'langan otni tushirib, uning grammatik shakli va sintaktik xususiyatiga ega bo'la oladi. Ot vazifasidagi olmosh va fe’lning harakat nomi shakli otlashmaydi. Ular - ot vazifasini bajaruvchi so'z.
Sifat otlashganda, otning so'rog'ini oladi: Qizilini qo'yib, ko'kini berdi. Yaxshi bilan yurding - yetding murodga. Otlashib egalik, kelishik, ko'plik shakllarini qabul qiladi: qizilini yoqtirmoq, kattalar, yaxshilar va hokazo. Ot bilan ifodalangan bo'lakka sifatlovchi-aniqlovchi bo'la oladigan har qanday so'z otlashadi. Sifat otlashganda u birikkan ot tushib qolib, vazifasi va grammatik shaklini sifat egallaydi: Yomon kishidan yaxshilik kutma gapida yomon sifati oddiy daraja, sifatlovchi-aniqlovchi vazifasida, kishi oti esa chiqish kelishigida, birlikda, to'ldimvchi vazifasida. Yomondan yaxshilik kutma gapidagi yomon sifati otlashgan, ya’ni tushirilgan otning chiqish kelishigi, birlik son shakli va to'ldiruvchi vazifasini olgan. Otning har qanday grammatik shaklini olgan so'z otlashgan bo'lavermaydi. Otlashish uchun so'z bog'langan ot tushirilishi ham lozim. Buni aniqlash uchun tushirilgan otni tiklab ko'rish kerak: Bilimli o'zadi - bilimli kishi o'zadi. Lekin Olmaning qizilini yeyman gapida ot tushirilmaganligi tufayli uni tiklab bo'lmaydi: Olmaning qizil olmasini yeyman kabi. Bunda sifat otlashmagan.
TEST
Sinonimlar qatoridan shakl belgisidan tashqari xususiyat belgisini ham ifodalaydigan so`zlarni belgilang.
1)katta; 2)ulug` 3)ulkan; 4)buyuk; 5)gigant.
A)2, 4 B)1, 3 C)1, 5 D)3, 5
Predmetning oʻrin va paytga koʻra belgisini bildiruvchi sifatlar qatorini toping.
A)keng, katta, uzun B)ochiq, yoh, keksa
C)oq, sariq, ko`k D)ichki, ertalabki, kuzgi
3. Quyida berilgan tez aytishlarning qaysi birida sifat turkumiga oid so`z egani aniqlab kelgan?
Erkin ertagi ekin ekishni ertaga ertalab eplaydi.
Oqil oq olma oldi, oq olmani Oqil oldi.
Oʻtkir oʻtkir oʻroqda oʻt oʻrdi.
Norning nordon anori narida.
4.Qaysi javobda asliy sifatlar ishtirok etgan?
Shohi roʻmolli ayol bilan koʻrishdi.
Bugungi ishni ertaga qoʻyma.
Achchiq savol berib, shirin javob kutma.
Xonaga beqasam toʻn kiygan doʻppili kishi kirib keldi.
5.Sof ilmiy uslub fan sohasidagi kishilarga nisbatangina qoʻllaniladi, shuning uchun bu uslubda fanning ma’lum sohasigagina doir atamalar keng qoʻllaniladi.
Ushbu gapda nechta ot va sifat turkumiga oid yasama soʻzlar ishtirok etgan?
5 ta B)4 ta C)3 ta D)2ta
6.Ot+ ot shaklidagi qoʻshma sifatlarni belgilang.
1)devsifat, 2)bodomqovoq, 3)xushovoz, 4)suvosti, 5)yoqavayron, 6)duotalab, 7)jonkuyar;
1, 3, 5, 7 B)1, 2, 5, 6 C)2, 3, 4, 7 D)1, 2, 4, 6
7.Orttirma darajadagi yasama sifat qo`llangan gapni aniqlang.
a)Ular uchun eng bexatar yo`l Toshkent edi.
Insonning hayot yo`li g`oyat murakkab.
Hamma yoq top-toza.
Ko`m-ko`k osmonda suzib yurgan paxtadek yumshoq bulutlar yonayotgandek lovullardi.
8.Qaysi maqolda sifat harakat-holatning belgisini bildirgan?
Kattaga hurmatda bo`l, kichikka izzatda bo`l.
b)O`ynab gapirsang ham o`ylab gapir.
c)Birlashgan o`zar, birlashmagan to`zar.
d)Nonni katta tishlasang ham, gapni katta gapirma.
9.Quyida keltirilgan gapdagi ot turkumiga oid so`zlar miqdorini aniqlang.
Mehnat bilan topilgan boylik qadrini tushunib yetgan o`g`il pulni o`ylab ishlatadigan, xayrli yo`llarga sarflaydigan bo`ldi.
a)8 B)6 C)7 D)5
10.Quyidagi misralarda –lar qo`shimchasi qanday ma`no ifodalagan?
Sening xotirangni unutmas also,
Mening yuraklarim, O`rta Osiyo.
Ko`plik
Tur
Hurmat
Kuchaytirish
11.Quyida keltirilgan gapda nechta yasama sifat mavjud?
Tarixni o`rganishdan asosiy maqsad- milliy o`zligimizni chuqurroq anglash.
3 B)1 C)2 D)Yasama sifat qatnashmagan
12.Quyida keltirilgan gapdagi yasama so`zlarning nechtasi sifat turkumiga mansub?
Hayotdan ham qadrliroq narsa bor bo`lsa, bu - sog`liq, o`limdan ham qo`rqinchliroq narsa bor bo`lsa, bu – kasallik, hayotga teng narsa- boylik, o`lim bilan barobar narsa-faqirlik.
a)2 B)4 C)3 D)5
13.Yaxshiga yaxshi nom fe`lidan yetar,
Sha`niga barcha el rahmatlar aytar,
Yomon bag`rini tosh aylasa, yaxshi-
Yurak qo`ri bilan toshni eritar.
Berilgan she`riy parchadagi otlashgan sifatlar qanday gap bo`laklari vazifasida kelgan?
Vositali to`ldiruvchi, ega, ega
Vositasiz to`ldiruvchi, ega, ega
Vositasiz to`ldiruvchi, sifatlovchi aniqlovchi, kesim
Vositali to`ldiruvchi, sifatlovchi aniqlovchi, kesim
14.Har ikkala qismi ham yasama so`zdan hosil bo`lgan juft sifatlar ko`rsatilgan qatorni aniqlang.
1)ilmiy-ommabop; 2)aqlli-hushli; 3)uyma-uy; 4)meva-chevali; 5)qishin-yozin;
2, 4, 5 B)1, 2 C)1, 3, 5 D)1, 2, 5
15.Quyidagi berilganlardan nechtasi yasama sifat sanaladi?
Xushmanzara, xushnud, xushxabar, xushomad, xushovoz, xushfe`l, xushbichim.
A)4 B) 3 C)5 D)6
16.Qaysi gapda ikkita otlashgan so`z mavjud?
a)Yuk ko`targan yuzaga chiqar.
Ko`pdan ayrilganni bo`ri yer.
O`ng qo`ling berganini chap qo`ling bilmasin.
Uyida tinchi yo`q odamning azobi har kun.
17.Oltin tuproq,
Zumrad dalam,
Ipak karvon,
Olmos qal`am.
Kuzda ketgan qushlari ham.
Bahor qo`msab qaytgan ayvon –
O`zbekiston, O`zbekiston!
Ushbu she`riy parchada ot turkumiga mansub so`zlar necha o`rinda qo`llangan?
A)14 B)9 C)13 D)10
18.Xalqlarning o`zaro bordi – keldisi tarixda tabiiy holdir.
Ularning o`zaro munosabatlarida tenglikning bo`ishi esa birinchi shartdir.
Berilgan parchada ot turkumiga oid so`zlar necha o`rinda ishtirok etgan?
7 B)5 C)8 D)6
19.Sifat turkumiga oid soʻzlae qaysi javobda berilgan?
A)chiniqqan, oʻqigan, esayotgan C)mayin, yoqimli, quvnoq
B)soʻnmas, oqar, sehrlovchi D)birinchi, ishchi, toʻquvchi
20. Ushbu soʻzlarning qaysi biri sifat turkumiga mansub?
1)qotishma; 2)moslama; 3)qoʻshma; 4)uydirma; 5)tenglama; 6)hovliqma.
A)1, 3, 4 B)1, 3, 6 C)3, 5, 6 D)3, 4, 6
21. Qaysi qatordagi soʻzlar faqat sifat soʻzlardan iborat?
A)yongʻin, toshqin, tuzdon B)uchqun, toʻlqin, bilimdon, qalamdon
B)soʻlgʻin, turgʻun, suvdon D)yorqin, ozgʻin, gapdon, qadrdon
22.Ushbu soʻzlarning qaysi biri sifat turkumiga xos?
1.qazilma; 2.moslama; 3.burama; 4.tenglama; 5.qotishma; 6.sochma
A)4, 5, 6 B)2, 4 C)1, 3, 6 D)1, 3, 4
http://fayllar.org
Do'stlaringiz bilan baham: | 
