Soha iqtisodiyoti va menejmenti: 2-ma'ruza Sanoat korxonalarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish: 2-ma'ruza

2.1.1-rasm. Ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarishning asosiy jarayonlari va
korxonalarni boshqarish yechimlarining tasnifi
 
 
Ikkinchi va uchinchi turdagi qarorlar (strategik va superstrategik) umumiy "strategik qarorlar" ostida
birlashtiriladi.

---

Soha iqtisodiyoti va menejmenti: 2-ma'ruza Sanoat korxonalarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish: 2-ma'ruza
https://moodle.qmii.uz/mod/lesson/view.php?id=637549[3.4.2022 18:34:12]
Uchinchi turdagi qarorlar muhimligini ta’kidlamoqchiman. K
о
‘pincha, korxona uchun eng muhim narsa talabga
ega b
о
‘lgan tovarlarni ishlab chiqarish uchun mavjud b
о
‘lgan resurslarni t
о
‘g‘ri boshqarish hisoblanadi. Biroq,
umuman olganda, korxona hayoti uchun muhimroq b
о
‘lgan narsa - qaror qabul qilish tizimi va mexanizmi.
Korxonaning ushbu tarkibiy qismlari rivojlanish uchun qanday mablag‘lar ajratilishini, dividendlar t
о
‘lanishini (bu
fond bozorida korxonaning mavqeiga sezilarli ta’sir k
о
‘rsatadigan) va hokazolarni aniqlaydi.
Strategik qarorlar (s
о
‘zning keng ma’nosida) korxona strategiyasining markazida turadi. Korxonaning aynan bir
xil strategiyasi aniq vazifalar, korxona faoliyatining ayrim masalalari b
о
‘yicha qarorlar qabul qilinadigan asos
b
о
‘lishi kerak.
Endi korxona strategiyasi konsepsiyasini aniqroq aniqlaymiz. Uning ta’rifiga uchta yondashuv mavjud. Birinchisi,
korxonaning maqsadli maydonini (sohasini) tuzishga asoslangan - korxona faoliyatiga qiziqqan ayrim
shaxslarning istalgan holati, korxona natijalari va evolyusiyasi t
о
‘g‘risida fikrlari. Bu shaxslar tarkibiga boshqaruv
vakillari, xodimlar, aksiyadorlar, investorlar, mahsulot sotib oluvchilar, etkazib beruvchilar va boshqalar kirishi
mumkin. Tafsilotlar darajasiga yoki, aksincha, maqsadlar makonida ushbu g‘oyalarni umumlashtirishga qarab,
tavsifning besh darajasi mavjud: missiya, strategiya, maqsadlar, vazifalar va harakatlar (oxirgi element, xuddi
maqsad va xatti-harakatlar sohalari 
о
‘rtasidagi chegara).
Korxonaning vazifasi (biznes krediti, "falsafasi") bu korxonaning jamiyatdagi maqsadi va rolini, boshqa ijtimoiy-
iqtisodiy subyektlar bilan munosabatlarini belgilaydigan umumiy nuqtai nazar va tamoyillar t
о
‘plamidir.
Strategiya - bu 
о
‘z missiyasini amalga oshirish uchun korxonaning resurslari va harakatlarining ustuvor
y
о
‘nalishlarini belgilaydigan 
о
‘zaro bog‘liq qarorlar t
о
‘plami.
Maqsadlar - strategiyani amalga oshirish jarayonida korxonaning yakuniy va oraliq holatini tavsiflash.
Vazifalar - korxona faoliyatining turli sohalariga nisbatan maqsadlarini aniqlash.
Amallar - bu bajarilgan vazifalar amalga oshiriladigan harakatlar.
Korxonaning (biznesning) vazifasi odatda korxonaning (tadbirkorning) atrof-muhit haqidagi g‘oyalarini, 
о
‘z
imkoniyatlari va talablari va korxona (biznes) maqsadlari singari juda aniq va ayni paytda juda sig‘imli
shakllantiruvchidir. Matsushita Electric Products Company missiyasining misoli: "Sanoat hamjamiyatining yaxshi
a’zosi b
о
‘lish; odamlarning ijtimoiy hayotini yaxshilash; m
о
‘l miqdorda "suvga 
о
‘xshash" elektr jihozlarini ishlab
chiqarish (Kono, 1987). Kompaniyaning vazifasini shakllantirish uchun kompaniyaning tashqi va ichki muhiti,
shu jumladan siyosiy muhitning barqarorlik darajasi, sanoatning rivojlanishini q
о
‘llab-quvvatlashga
y
о
‘naltirilganligi t
о
‘g‘risidagi muhim ma’lumotlarni hisobga olish va qayta ishlash kerakligi aniq; soliq rejimi
t
о
‘g‘risida; sohadagi tranzaktsion xarajatlar darajasi dinamikasi va boshqalar.
Missiya bayonotining umumiyligiga qaramay, u 
о
‘zgaruvchan emas va firmaning 
о
‘zi yoki uning faoliyati
shartlari (makroiqtisodiy va ijtimoiy sharoitlar) evolyusiyasi bilan 
о
‘zgarishi mumkin. Shu bilan birga, yangi
missiyani ishlab chiqish jarayoni kompaniyaning yuqori rahbariyati va korxona faoliyatiga qiziqqan barcha
vakillarning homiyligi va nazorati ostida amalga oshirilishi kerak, chunki bu maqsad maydonining boshqa
barcha elementlarini 
о
‘zgartirishga olib keladi.
Shunday qilib, bu erda maqsadli hududni tuzatish iyerarxik tizim shaklida amalga oshiriladi, bunda har bir
keyingi darajani avvalgisining ma’lum bir aniqlanishi sifatida k
о
‘rib chiqish kerak. 
О
‘z navbatida, yuqori daraja
bir yoki bir nechta pastki sintez sifatida namoyon b
о
‘ladi.

---

Soha iqtisodiyoti va menejmenti: 2-ma'ruza Sanoat korxonalarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish: 2-ma'ruza
https://moodle.qmii.uz/mod/lesson/view.php?id=637549[3.4.2022 18:34:12]
Ushbu yondashuv bilan strategiya maqsadlar va ularni amalga oshirish vositalarining organik birligi sifatida
qaralishi juda muhimdir.
E’tibor bering, maqsadlar umumlashtirishning quyi darajasiga 
о
‘tkazildi, chunki maqsadni shakllantirish ma’lum
bir maqsadning amalga oshirilish darajasi t
о
‘g‘risida gaplashish imkoniyatiga ega b
о
‘lish uchun etarli aniqlik
darajasiga ega b
о
‘lishi kerak. Xususan, buning uchun maqsadning tavsifida k
о
‘proq yoki kam ma’noli shkala
b
о
‘yicha 
о
‘lchangan k
о
‘rsatkichlarning ba’zi qiymatlari - miqdoriy, farq yoki nisbat shkalasi kiritilishi maqsadga
muvofiqdir.
Ushbu binolar asosida maqsad sohasining tipik elementlari zanjiri quyidagicha k
о
‘rinadi: "missiya - strategiya -
maqsadlar - vazifalar".
Shu bilan birga, maqsad maydonining tuzilishining biroz boshqacha k
о
‘rinishi ma’lum b
о
‘lib, unda strategiya
va maqsadlar 
о
‘zgartiriladi: "missiya - maqsadlar - strategiya - maqsadlar". Bu erda strategiya birinchi
navbatda maqsadlarga erishishning bir usuli sifatida qaraladi. Ammo ushbu yondashuv bilan maqsadlar
aniqlikni y
о
‘qotadi va ularning missiya bilan aloqasi deyarli y
о
‘qoladi yoki 
о
‘zboshimchalik bilan tanlov
natijasidir. 
О
‘z navbatida strategiya korxonani t
о
‘liq tavsiflash uchun "maqsadlar" va "vazifalar" 
о
‘rtasidagi 
о
‘rin
tor b
о
‘lib k
о
‘rinadi. Shuning uchun, birinchi iyerarxiya mantiqiy k
о
‘rinadi.
Strategiya tushunchasini aniqlashning ikkinchi yondoshuvi individual strategik qarorlar asosida strategiyani
sintez qilishga asoslangan. Bu strategiya korxona faoliyatining asosiy y
о
‘nalishlarini tavsiflash uchun etarli
b
о
‘lgan 
о
‘zaro bog‘liq strategik qarorlar t
о
‘plami sifatida belgilanadi. Bu erda strategiya va missiya 
о
‘rtasidagi
munosabatlarga alohida e’tibor qaratilmaydi, ammo asosiy e’tibor strategik qarorlar tizimining t
о
‘liqligi va
izchilligiga qaratiladi.
Va nihoyat, uchinchi yondashuv turli xil kombinatsiyalangan variantlar bilan taqdim etiladi.
Oxir-oqibat, har qanday yondashuv etarli mustahkamlik bilan amalga oshirilsa, strategiyaning mazmuni bir xil
b
о
‘lishi kerak. Birinchi yondashuvning afzalliklari strategiyaning maqsadli kosmik tizimga "
о
‘rnatilgan" priori,
ikkinchisining afzalliklari - strategiya va uni amalga oshiradigan yechimlar 
о
‘rtasidagi yaqin aloqada.
Ta’kidlash joizki, "strategik" oqibatlar ishlab chiqarish hajmi va hajmi, etkazib beruvchilar va iste’molchilar bilan
munosabatlar, ijtimoiy rivojlanish, ish haqi va korxonaning boshqa sohalariga oid turli xil qarorlarni qabul qilishi
mumkin. Strategik munosabatlarga tayanmasdan, strategik b
о
‘lmagan, operatsion qarorlarni qabul qilish
operatsion qarorlarni ishonchlilik va izchillikdan mahrum qiladi. Bu k
о
‘plab biznes rahbarlarini (asosan AQShda
70-yillarning boshlarida) strategik rejalashtirishni boshqaruv faoliyatining alohida sohasi sifatida ajratib q
о
‘yish
zarurligiga olib keldi (Ansoff, 1989). Strategik rejalashtirishning maqsadi va natijasi korxona strategiyasini
shakllantirishdir - korxona faoliyatini va uning ichki va tashqi harakatlarini belgilovchi asosiy y
о
‘nalishlarida
о
‘zaro kelishilgan strategik qarorlar tizimini shakllantirish.
Korxonaning "potensial" tushunchasi "strategiya" va "strategik qarorlar" tushunchalari bilan chambarchas
bog‘liq. Har qanday vaqtda korxona juda aniq ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatga ega. Umuman olganda, u muayyan
sharoitlarda korxona faoliyatining imkoniyatlari va chegaralari uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega b
о
‘lgan
korxonaning ixtiyorida b
о
‘lgan "strategik" resurslar t
о
‘plami sifatida tavsiflanishi mumkin. Bu erda ikkita
tushuntirish kerak.
Birinchidan, ushbu turdagi resurslarni strategik deb tasniflash kerak, ularning hajmi va tuzilishi faqat tegishli
strategik qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish orqali sezilarli darajada 
о
‘zgarishi mumkin. Ikkinchidan,
potensial ta’rifini yanada aniqroq shakllantirish uchun korxona qanday sharoitlarda ishlashini k
о
‘rsatish kerak.

---

Soha iqtisodiyoti va menejmenti: 2-ma'ruza Sanoat korxonalarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish: 2-ma'ruza
https://moodle.qmii.uz/mod/lesson/view.php?id=637549[3.4.2022 18:34:12]
Agar biz t
о
‘lov inqirozida ishlash haqida gapirayotgan b
о
‘lsak, unda moliyaviy yoki boshqa likvid aktivlar,
о
‘rnatilgan ishonchli kredit liniyalari va boshqalar kabi resurslar strategik ahamiyatga ega. Agar korxonaning
faoliyati energiya inqirozi sharoitida k
о
‘rib chiqilsa, boshqa turdagi qadriyatlar strategik manba sifatida
namoyon b
о
‘ladi. Oddiy sharoitlarda korxona tomonidan raqobatdosh ustunliklarga erishishni ta’minlaydigan
resurslar: tasdiqlangan texnologiyalar, ilg‘or uskunalar, intellektual resurslar, patentlar va boshqalar potensial
tarkibiy qismlar sifatida k
о
‘rib chiqilishi kerak. Aslida, bu M. Porter (Porter, 1985) tomonidan "raqobatning
beshta kuchi" nazariyasida tasvirlangan holat.
Korxonaning salohiyati doimiy emas. Ishlab chiqarishning boshqa elementlari singari, u ham 
о
‘zgarishi
mumkin. Shu bilan birga, odatdagi sharoitlarda korxonaning boshqa xususiyatlariga nisbatan u yuqori
darajadagi barqarorlikni namoyon etadi, ijobiy ta’sirlarga kechiktirilgan va zaiflashtirilgan javobni namoyish
etadi. Ammo, baribir, buzuvchi ta’sir juda tez ta’sir k
о
‘rsatishi mumkin. Masalan, metallurgiya korxonasida
portlash 
о
‘choqi t
о
‘xtatilishi bilan uning potensiali keskin nolga tushishi mumkin. Salohiyatni oshirish
korxonaning joriy natijalariga ham sekinlashadi; potensialning ta’siri uzoq vaqt davomida tarqatilganidek.
Albatta, korxonaning potensiali (haqiqatan ham, boshqa har qanday murakkab tizim, masalan, haqiqiy shaxs)
qandaydir mavhum toifaga 
о
‘xshaydi. Uning chegaralari noaniq, omillar t
о
‘liq aniqlanmagan, mavjud
jarayonlarga ta’siri bilvosita. Ammo, shu bilan birga, ushbu kategoriya juda 
о
‘ziga xosdir, chunki deyarli har
qanday qaror unga (va uorqali korxonaning keyingi keyingi tarixiga) ham ijobiy yoki jiddiy salbiy ta’sir
k
о
‘rsatishi mumkin.
Amaldagi qarorlarni - taktik va operatsion - strategik yechimlarni muvofiqlashtirish mexanizmi, shuningdek
strategiyani amalga oshirishni rostlash va nazorat qilish mexanizmi bilan t
о
‘ldirilgan strategik rejalashtirishga
asoslangan korxonalarni boshqarish strategik boshqaruv tizimi deb ataladi.
Tarkib nuqtai nazaridan strategik rejalashtirish faqat korxonada va undan tashqaridagi asosiy jarayonlarga
tegishli b
о
‘lib, korxona faoliyatining tashqi natijalariga emas, balki uning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini
rivojlantirishga ham e’tibor beradi.
Va nihoyat, korxona strategiyasini korxona siyosatidan ajratib k
о
‘rsatish kerak. Korxona siyosati tashkilotning
e’lon qilingan maqsadlarini belgilaydi. Qaror qabul qilish jarayonini strategiya uchun zarur b
о
‘lgan y
о
‘nalishga
y
о
‘naltirish uchun m
о
‘ljallangan. Shuning uchun "strategiya" tushunchasi "siyosat" tushunchasiga qaraganda
kengroq va asoslidir.
Tarkib jihatidan korxona strategiyasi ishlab chiqarish tarkibi va hajmi, korxonaning tovarlar va omillar
bozoridagi xatti-harakatlari, ichki boshqaruvning strategik jihatlari va boshqalarni qamrab olishi kerak. Yuqori
darajadagi strategiyaning quyidagi sakkiz nisbatan mustaqil y
о
‘nalishlaridan (turlaridan) iborat.
1. Tovar-bozor strategiyasi - mahsulot turi, hajmi va sifati va korxonaning tovar bozorida 
о
‘zini tutishini
belgilaydigan strategik qarorlar majmui.
2. Resurs-bozor strategiyasi - ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa omillar va ishlab chiqarish resurslari
bozorida korxonaning 
о
‘zini tutishini belgilaydigan strategik qarorlar t
о
‘plami.
3. Texnologik strategiya - korxona texnologiyasining dinamikasini va unga bozor omillarining ta’sirini
aniqlaydigan strategik qarorlar.
4. Integratsiya strategiyasi - korxonaning boshqa korxonalar bilan funksional va boshqaruv munosabatlarining
integratsiyasini aniqlaydigan yechimlar t
о
‘plami.

---

Soha iqtisodiyoti va menejmenti: 2-ma'ruza Sanoat korxonalarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish: 2-ma'ruza
https://moodle.qmii.uz/mod/lesson/view.php?id=637549[3.4.2022 18:34:12]
5. Moliyaviy va investitsion strategiya - moliyaviy resurslarni jalb qilish, t
о
‘plash va sarflash usullarini
belgilaydigan qarorlar t
о
‘plami.
6. Ijtimoiy strategiya - korxona ishchilari jamoasining turi va tuzilishini, shuningdek uning aksiyadorlari bilan
о
‘zaro munosabatini belgilaydigan qarorlar t
о
‘plami.
7. Boshqaruv strategiyasi - tanlangan strategiyani amalga oshirishda korxonani boshqarish xususiyatini
belgilovchi qarorlar t
о
‘plami.
S
о
‘nggi paytlarda k
о
‘plab korxonalar ichki ishlab chiqarish-texnologik va tashkiliy-boshqaruv tuzilmalarini qayta
qurishmoqda, turli b
о
‘linmalar va quyi tizimlarning huquq va majburiyatlarini qayta taqsimlashmoqda. Shu
munosabat bilan iqtisodiy rivojlanishning ushbu bosqichida strategiyaning q
о
‘shimcha qismini ta’kidlash 
о
‘rinli
b
о
‘ladi.
8. Qayta qurish strategiyasi - ishlab chiqarish, texnologik va tashkiliy-boshqaruv tuzilmasini 
о
‘zgargan sharoitlar
va korxonaning strategiyasiga moslashtirish uchun yechimlar t
о
‘plami.
Strategik rejalashtirish rivojlanishning y
о
‘nalishlari va xususiyatlarini tanlashda individual xususiy variantlarning
standart tasniflash guruhlaridan foydalanish bilan tavsiflanadi. Strategiyalarni shakllantirish tashqi strategik
omillarga va ilgari qilingan tanlovga qarab, muayyan sohada oldindan ishlab chiqilgan (odatda 
о
‘ntadan k
о
‘p
b
о
‘lmagan) variantlardan birini tanlashni 
о
‘z ichiga oladi.
Umuman olganda, strategik rejalashtirish kompleksiga quyidagi elementlar kiradi:
- Strategik variantlarning tasniflash xususiyatlarini aniqlash;
- Strategiyalarni tasniflash;
- Elementar (asosiy) strategik variantlarni shakllantirish;
- Murakkab variantlarni yaratishda ularni birlashtirish uchun asosiy variantlar t
о
‘plamini aniqlash;
- Murakkab strategik variantlarni shakllantirish;
- Variantlarni taqqoslash mezonlarini aniqlash;
- Maqsad va samaradorlikni aniqlash uchun murakkab variantlarni tahlil qilish va taqqoslash;
- Keng qamrovli strategiyani tanlash;
- Qabul qilingan strategiyani qayta k
о
‘rib chiqish mezonlarini aniqlash;
- Korxona faoliyatiga qiziqqan turli toifadagi odamlarni xabardor qilish uchun qabul qilingan
strategiyaning soddalashtirilgan variantlarini yaratish;
- Strategiyani amalga oshirish mexanizmlarini ishlab chiqish;
- Korxonada qabul qilingan qarorlarning tanlangan strategiyaga muvofiqligini nazorat qilish
mexanizmlarini ishlab chiqish.
Amalda strategiyani ishlab chiqish quyidagi bosqichlarni amalga oshirishdan iborat:

---

Soha iqtisodiyoti va menejmenti: 2-ma'ruza Sanoat korxonalarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish: 2-ma'ruza
https://moodle.qmii.uz/mod/lesson/view.php?id=637549[3.4.2022 18:34:12]
- Korxona chegaralarini aniqlashtirish, uni bozor iqtisodiyoti tizimidagi iqtisodiy, biznes, ma’muriy va
boshqa muhitda aniqlash;
- Korxonaning strategik imkoniyatlarini tahlil qilish;
- Mumkin b
о
‘lgan iqtisodiy zonalarni korxona salohiyatiga qarab aniqlash;
- Korxonaning strategik potensiali - iqtisodiy zona bilan belgilanadigan sohada mahsulot bozorini tahlil
qilish;
- Korxonaning iqtisodiy zonada joylashishi;
- Texnologik strategiyani aniqlash;
- Variantlarni shakllantirish va korxonaning mahsulot-bozor strategiyasini tanlash;
- Variantlarni shakllantirish va korxonaning resurs-bozor strategiyasini tanlash;
- Korxonalarni birlashtirish strategiyasini belgilab beruvchi korxonalarni birlashtirish zonasini yaratish
imkoniyatlarini tahlil qilish;
- Korxonaning moliyaviy va investitsion strategiyasini ishlab chiqish;
- Variantlarni ishlab chiqish va korxonaning ijtimoiy strategiyasini tanlash;
- Boshqaruv strategiyasini aniqlash.
Ushbu bosqichlarni strategiyani shakllantirish jarayonida takrorlash va 
о
‘zgartirish mumkin. Biroq, men quyidagi
fundamental fikrni ta’kidlashni istardim: bosqichlarning boshlang‘ich, asosiy ketma-ketligida korxona
potensialini tahlil qilish bozorni tahlil qilishdan oldin b
о
‘lishi kerak. Buning sababi shundaki, potensialni
bilmasdan, bozorning qaysi qismini eng batafsil tadqiq qilish kerakligini aniqlab b
о
‘lmaydi.Shuning uchun
korxona salohiyatini tahlil qilish jarayoni qanchalik muhim ekanligi aniq.
Yuqoridagi bosqichlardan k
о
‘rinib turibdiki, strategiyani yaratish va amalga oshirish juda og‘ir protsedura
hisoblanadi.Ammo korxona uchun ushbu jarayonning qiymati uni amalga oshirish xarajatlaridan ancha
yuqori.Haqiqat shundaki, vaziyatni 
о
‘zi anglash jarayoni, uni jamoaviy muhokama qilish, korxona faoliyatining
ayrim sohalarida harakat qilishning turli xil variantlarini tahlil qilish katta foyda keltiradi, qarorlar qabul qilish va
umuman korxonalarni boshqarishning izchilligi va asosliligi darajasini oshiradi.Strategiyani muhokama qilish
jarayonida menejment yaxshilanadi, jamoa birlashadi, qarama-qarshiliklar darajasi korxona egalari, menejerlari
va xodimlarining manfaatlarida pasayadi.
Shunday qilib, kompleks korxona strategiyasi tushunchasini aniqlab, strategiyani shakllantirishning umumiy
manzarasini tavsiflab, korxonaning hayotidagi strategiyaning roliga t
о
‘xtalib 
о
‘tish mumkin.Rivojlangan xorijiy
mamlakatlarning eng ilg‘or firmalarini 
о
‘rganish shuni k
о
‘rsatadiki, bu muhim emas.Ushbu rolning quyidagi
tomonlari ajralib turadi.