Суд психологик экспертизаси

Суд - психологик экспертиза натижаларини таҳлил қилишда нималарга эътибор қаратилади?
Психолог - эксперт мутахассис сифатида айбланувчи билан иш олиб боришда қу йидагича тартибда экспертиза ўтказади:

• 
  айбланувчи, жабрланувчилар билан индивидуал суҳбат ўтказади;
  
• 
  уларнинг психологик хусусиятларини (идроки, диққати, ҳиссиқти, темпераменти, характери, иродаси кабиларни) аниқлайди;
  
• 
  кузатиш, суҳбат, психологик тест каби методикаларни ўтказади;
  
• 
  айбланувчига очилган жиноят иши билан батафсил танишиб чиқади;
  
• 
  ўтказилган тадқиқотлар натижаларига асосланган ҳолда экспертиза хулосаси тайёрлайди.
  

Суд - психологик экспертиза натижаларини таҳлил қилишда айбланувчининг жиноятни нечанчи марта содир этганлигига эътиборини қаратади. Шунингдек, унинг оилавий психологик муҳитини аниқлашга ҳаракат қилади. Бундан ташқари, экспертизага оид адабиётлар билан танишади.
Демак, судга оид психологик экспертизанинг жиноий хатти - ҳаракатларни аниқлашдаги аҳамияти жуда катта экан. Шунинг учун мутахассис-психологлар айбланувчининг психологик хусусиятларини, унинг жиноий хатти - ҳаракатларни содир этаётган вақтдаги руҳий ҳолатларини аниқлашда жуда катта масъулият билан иш олиб боришлари мақсадга мувофиқдир.

O‘ZBEKISTONDA SUD PSIXOLOGIYASI

19/11/2020 
rsem
Ekspert faoliyatining murakkabligi shundaki, sudekspertizasining nazariya va metodologiyasini puxta bilishi, diagnostik, tasniflash va aniqlash, (identifikatsiya) maxsus ekspertiza metodikalarini yaxshi bilishi lozim. U insonning ruhiy holatini aniqlash vazifasini bajarish uchun vaziyatni retrospektiv tahlil qila olishi, jinoyat hamda fuqarolik huquqi va protsessi asoslarini o‘z amaliy faoliyatida qo‘llay olishi kerak. Shu bilan birga, bir tomondan umumiy, differensial, yosh davrlari, ijtimoiy psixologiya, psixodiagnostika, klinik va patopsixologiya, psixofiziologiya, muhandislik psixologiyasini, boshqa tomondan sud psixiatriyasi, narkologiya, lingvistika va psixolingvistika, kriminologiya sohalarini ham bilishi kerak. Shuningdek, sud ekspert-psixologi kerakli matematik tahlil metodlarini qo‘llay olishi lozim.
Bugungi kunda O‘zbekistonda sud psixologiyasi nazariy-amaliy va huquqiy jihatdan to‘liq o‘rganilmagan. Jinoyat sodir etgan shaxsning individualpsixologik xususiyatlarini va ruhiyati (hissiyoti) bilan bog‘liq holatlarni inobatga olmasdan, nizoli vaziyatlarni psixologik tahlil qilmasdan turib, “inson omili” bilan bog‘liq odil sudlovni amalga oshirish imkoniyati cheklanadi.
Huquqbuzarlik, diniy ekstremizm, terrorizm kabi illatlarning oldini olishda, jinoyatchilikka qarshi kurashda, tezkor-qidiruv va tergov faoliyatida, sodir etilgan jinoyatning determinantini aniqlashda sud psixologiyasi bilimlaridan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi sud psixologiyasi yo‘nalishi keng tarmoqli: kriminal psixologiya; terrorizm psixologiyasi; jabrlanuvchi psixologiyasi; jinoyat sodir etgan voyaga yetmaganlar psixologiyasi; tergov oldi jarayoni psixologiyasi; psixologlarning konsultant, mutaxassis yoki ekspert sifatida jalb etilishi; jinoyat va fuqarolik ishlarida sud-psixologik ekspertizalar; jinoyat va fuqarolik ishlarida sud jarayonlari psixologiyasi; ahloq tuzatish va huquqbuzarliklar profilaktikasi psixologiyasidir.
2010 yilda “Sud ekspertizasi” to‘g‘risidagi qonun qabul qilinishi mamlakatimizda sud ekspertizasining izchil rivojlanishi, ekspertiza tadqiqotlarining jahon standartlariga mos, zamonaviy ilmiy darajada o‘tkazilishida huquqiy asos yaratdi. Shu borada fan-texnika yutuqlarini jalb etishning o‘ziga xos usuli sifatida ekspertiza institutiga alohida huquqiy maqom berilishi, sud psixologik ekspertizasining ham o‘rni, mavqei va dolzarbligi darajasini amaliyotga tadbiq etish dolzarb masaladir.
Sud psixologiyasining asosi Suqrot, Demokrit, Platon va Aristotel kashfiyotlariga borib taqaladi. O‘sha davrlardan boshlab bu sohaga tegishli ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirilib, psixologiyaning huquq amaliyotida muhim ahamiyat kasb etishiga asos yaratilgan.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida sud psixologiyasi butun jahon e’tirofiga sazovor bo‘lib, ko‘plab fundamental tadqiqotlar amalga oshirilgan. Hozirgi kunda Rossiya Federatsiyasi Adliya vazirligi qoshidagi sud ekspertizalari markazida sud psixologiyasi bo‘yicha yiliga mingdan ortiq ekspertizalar amalga oshirilib, ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda, ko‘plab ilmiy-amaliy konferensiyalar o‘tkazilmoqda.
AQShda 1962 yildayoq sud psixologiyasiga huquqiy maqom berilgan. 1978 yilda Amerika sud psixologiyasi hay’ati tashkil etilgan. Uning asosiy maqsadi malakali mutaxassislarni attestatsiyadan o‘tkazish, sud psixologiyasini mustaqil fan sifatida takomillashtirishdan iboratdir. Aynan shu tashkilotning tashabbusi bilan “Law and human Behavior” (“Huquq va inson xulq-atvori”), “Criminal Justice and Human Behavior ” (“Jinoyat sud ishlari va xulqatvor”) nomli jurnallar tashkil etilgan. Ularda muntazam ravishda ilmiy maqolalar e’lon qilinadi. O‘zbekistonda ham bu yo‘nalishni rivojlantirish, uning ilm-fan yo‘nalishidagi o‘rnini belgilash maqsadga muvofiqdir.
Respublikamizda sud psixologiyasi asoslarini o‘rganish uchun ob’ektiv shart-sharoitlar va ilmiy zaruriyat mavjud. Jumladan, uning metodologik asoslarini yaratish, nazariy va amaliy tadqiqotlar olib borish, mukammal dastur va amaliy tajribalarga asoslangan holda rasmiy maqomga ega sud psixologik ekspertizalarining normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish, jinoyatchilikning oldini olish, diniy ekstremizm, terrorizmning sabab va oqibatlarini o‘rganish, tahlil qilish, malakali mutaxassislarni jalb qilgan holda sud va tergov jarayonlariga ko‘maklashish dolzarb vazifadir. Sud psixologiyasining metodologik bazasini yaratmasdan turib yosh malakali kadrlarni tayyorlab bo‘lmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarorlarida jinoyatlarning sabablari va sodir etilishiga olib kelgan haqiqiy sharoitlarni, huquqbuzarning shaxsi va uni jinoyatga undagan omillarni o‘rganish lozimligi belgilab qo‘yilgan. Darhaqiqat, dastlabki tergov yoki sud jarayonlarida jinoyat sodir etgan shaxslarning individual psixologik xususiyatlarini, emotsional holatlarini va uni jinoyat sodir etishga undagan omillarni aniqlamay turib, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud faoliyatida murakkab jinoyat ishlarini ochish, aniqlash, tahlil va xulosa qilishda xatoliklar yo‘l qo‘yilishi muqarrar. Shunday holatlarda, aynan sud psixologiyasi imkoniyatlaridan keng foydalanish zarur, zero bu inson huquqlarini himoya qilish va odil sudlovni amalga oshirishda yaqindan yordam beradi.
Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Ilm-fan taraqqiyotida fundamental tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan ular orqali yangi bilimlar o‘zlashtiriladi va nazariyalar shakllantiriladi, kelgusi amaliy tadqiqotlar va innovatsion ishlanmalar uchun mustahkam asos yaratiladi”. Hozirgi kunda sud psixologiyasiga bo‘lgan ehtiyoj tobora o‘sib bormokda. Bu sohada yosh kadrlar tayyorlash, maxsus bilimga ega bo‘lgan “ekspert-psixolog” mutaxassislarni yetishtirish, metodologik bazaga asos bo‘ladigan laboratoriya yaratish, faoliyatining tashkiliy-huquqiy mezonlarini belgilash masalalarini hal qilishdek dolzarb muammolar turibdi.
Sud psixologik ekspertiza jarayonlarida psixolog mutaxassislar faqat tadqiqotchi sifatida emas, balki to‘g‘ridan to‘g‘ri yuridik holat ishtirokchilariga aylanadilar. Shuning uchun ham sud psixologiyasining nazariy, metodologik va tashkiliy-huquqiy asoslarini o‘rganmasdan, tashkil etmasdan turib ushbu yo‘nalishda malakali psixolog-mutaxassislar, psixolog-ekspertlar faoliyatini ilmiy amaliy jihatdan tashkil etib bo‘lmaydi.
MAHMUDOVA, Adliya vazirligi qoshidagi
Xadicha Sulaymonova nomidagi Sud ekspertiza markazi
psixologi, dotsent.
IRISQULOVA, psixolog.

O‘ZBEKISTONDA SUD PSIXOLOGIYASI - (sudex.uz)

Psixologiya bo'yicha sud ekspertizasi nima?
Muallif: William Ramirez
Yaratilish Sanasi: 17 Sentyabr 2021
Yangilanish Sanasi: 7 Oktyabr 2022
Sud ekspertizasining ta'rifi
Ushbu xizmatni kim talab qilishi mumkin?
Muammolar
Fuqarolik, oilaviy va mehnat muhiti
Jinoyat maydoni
Sud psixologi odatda qanday ishlarni bajaradi?
Sud-psixologik ekspertizasining bosqichlari
1. Dastlabki aloqa
2. Ishga oid hujjatlar
3. Psixologik baholash
4. Yozma hisobot
5. Sudda ko'rsatmalar
Har qanday psixolog sud eksperti bo'lishi mumkinmi?

Sud tizimining to'g'ri ishlashi uchun qonun va psixologiya o'rtasidagi hamkorlik zarurati tobora ko'proq namoyon bo'lmoqda. Psixologiya va huquq umumiy ravishda o'zlarining aralashuv ob'ekti bilan ajralib turadi, bu esa insonning xulq-atvoridan boshqa narsa emas. Aslini olib qaraganda, Psixologiya - qonunning "ittifoqchisi", chunki Adliya savollaridan oldin Psixologiya forumda (sud yoki tribunalda) hamkorlik qiladi va Qonunning amal qilishini yaxshilaydi.
Sud psixologining vazifalaridan biri ekspert xulosalarini chiqarishdir, ya'ni sud eksperti bo'lish. Sud eksperti o'z tajribasi va aniq bilimlari asosida bevosita sud ishi bilan bog'liq bo'lgan psixologik baholashni amalga oshirishga mas'uldir.
Shu nuqtai nazardan, sud-psixolog mutaxassisi ilmiy asoslarsiz shaxsiy fikrlarini bildirmasligi, professional fikrlarni (masalan, psixopatologiyaning mavjudligi) to'g'ri baholanmagan holda chiqarmasligi, baholashning nomuvofiq usullaridan foydalanmasligi, xolis bo'lishi va siz majbur qilishingiz shart. tasdiqlangan ma'lumotlardan foydalaning. Bundan tashqari, sud ekspertining xulosasi takrorlanishi kerak.
Tegishli maqola: "Sud psixologiyasi: sud psixologining ta'rifi va vazifalari"
Sud ekspertizasining ta'rifi
Darhaqiqat, sud ekspertizasi - bu sudya yoki sud uchun dalil bo'lib xizmat qiladigan mutaxassis yoki bir nechta mutaxassislarning texnik ekspertizasidan olingan harakatlar. Sud ekspertizasining maqsadi sudyalar va sudlarning ishlariga ko'maklashish va ularni engillashtirishdir. Ya'ni, bu haqida ekspertning texnik bilimlarini ma'ruza va og'zaki ko'rsatma shaklida taqdim etish (ekspert xulosasini tasdiqlash).
Shuni ta'kidlash kerakki, sud ekspertizasining xulosalari sud uchun majburiy emas, lekin ular sudyalar uchun ko'pincha o'zlari ko'rib chiqayotgan ish bo'yicha yuzaga kelishi mumkin bo'lgan shubhalarni aniqlash uchun juda foydali vosita hisoblanadi. Psixologiyaga misol keltirish uchun sud-psixologik ekspertlari ajralib turadi guvohlarning ishonchliligini tahlil qilish sohasida, shuningdek, bolalar tomonidan jinsiy zo'ravonlik qurbonlari bo'yicha o'tkazilgan ekspert xulosalari.

Ispaniyada sud ekspert xulosalarini berishni tartibga soluvchi qonunchilik kengligi Jinoyat-protsessual qonuni hisoblanadi.

Sizni qiziqtirishi mumkin: "Jinoyat psixologiyasi va sud psixologiyasi o'rtasidagi farqlar"
Ushbu xizmatni kim talab qilishi mumkin?
Ispaniyada odatda psixolog bilan ekspert xulosasini olish uchun bog'lanishning ikkita usuli mavjud:
Tomonning iltimosiga binoan (632 LECr moddasi): prokuratura va himoyachi tomonidan.
Sudyalar, sudlar yoki manfaatdor shaxslarning iltimosiga binoan (457-458 LECr).
Muammolar
Psixolog tomonidan sud ekspertizasi xulosasini tayyorlash kerak bo'lishi mumkin bo'lgan bir necha sabablar mavjud. Umumiy ma'noda, Sud ishlarida masalalarni chegaralaydigan ikkita katta yo'nalish mavjud ushbu ekspert xulosalarini talab qilishi mumkin bo'lgan: fuqarolik, oilaviy va mehnat sohasidagi ekspert xulosalari va nihoyat, jinoiy ishlar bo'yicha ekspert xulosalari.
Fuqarolik, oilaviy va mehnat muhiti
Himoyalash.
Vasiylik va homiylik.
Ajralish yoki ajralishning psixologik ta'siri va xatarlari.
Jami yoki qisman nogironlik.
Baxtsiz hodisalardan kelib chiqadigan zarar va psixologik oqibatlar.
Ota-onaning farzand asrab olish uchun yaroqliligi.
Vasiyat qobiliyati.
Mobbing.
Ishga yaroqsizligi yoki mehnatga layoqatsizligi.
Jinoyat maydoni
Ko'rsatuvlarning ishonchliligi.
Oiladagi zo'ravonlik va gender zo'ravonligi jinoyati.
Ishonchsizlikni baholash (bilim va iroda qobiliyatlari).
Vikimologik psixologik oqibatlar.
Bezorilik
Bolalarga jinsiy zo'ravonlik.
Jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlar.
Xavflilik va jinoiy retsidivist.
Sud psixologi odatda qanday ishlarni bajaradi?
Jinoiy sohada sud-psixologga tez-tez ishonib topshiriladigan ba'zi savollar:

Nima uchun u kishi o'sha jinoyatni sodir etgan? (motivatsiya).

Jabrlanuvchi qanday oqibatlarga olib keladi?
Odamda ruhiy kasallik bormi? (Shaxsning javobgarligi baholanadi).
Ayblanuvchini qanday shaxsiyat xususiyatlari belgilaydi?
Ayblanuvchining qayt qilish ehtimoli qanday?
Voyaga etmaganning guvohligi taxmin qilingan qonunbuzarliklarga nisbatan qanday ishonchga ega?
Sud-psixologik ekspertizasining bosqichlari
Taxminan aytganda, Psixologiya bo'yicha sud ekspertizasini tayyorlash uchun beshta asosiy bosqichni belgilash mumkin. Masalaning murakkabligi va baholanadigan odamlar soniga qarab, jarayon to'lovlar bilan bir qatorda ko'p yoki ozroq davom etadi.
1. Dastlabki aloqa
Talab qabul qilinadi va uning muhim jihatlarini aniqlashtirishga harakat qilinadi. Ayni paytda sud psixologi ishni qabul qilish yoki rad etish to'g'risida qaror qabul qiladi.
2. Ishga oid hujjatlar
Axborot manbalarini o'rganish, sud ishlarini o'qish va o'rganish, hujjatlar, avtoulovlar va boshqalar.
3. Psixologik baholash
Ekspertiza ob'ekti bilan shug'ullanadigan odamlar baholanadi. Ushbu bo'lim hisobotda juda muhimdir, chunki ekspert tomonidan qo'llanilgan metodika, o'tkazilgan suhbatlar, qo'llanilgan texnikalar va har bir baholash sessiyasining sanasi va joyi aniq ko'rsatilishi kerak.
4. Yozma hisobot
Ekspozitsiyaning ravshanligi, ma'ruza tarkibi va sudya yoki mijoz tomonidan berilgan savollarga aniq va aniq javob bering. Hisobot oxirida ekspert tomonidan baholash asosida chiqarilgan xulosalar va tavsiyalar paydo bo'lishi kerak.
5. Sudda ko'rsatmalar
Gap ma'ruzani og'zaki tartibda tasdiqlash to'g'risida. Sud ekspertining advokatlar tomonidan so'roq qilinishi odatiy holdir va hattoki "qarama-qarshilik" ham bo'lishi mumkin (odatda biznikidan boshqacha pozitsiyani saqlaydigan boshqa psixologiya mutaxassisi bilan birgalikda so'roq qilish).
Psixologik ekspert xulosalaridagi eng bahsli fikrlardan biri bu psixiatrik tashxislar. Shuni ta'kidlashimiz kerakki, shaxsni tavsiflash, tashxis qo'yish, xulq-atvorni bashorat qilish ... har doim ma'lumotlar olingan vaziyat bilan chegaralanishi kerak va shaxsiy fikrlar asosida da'vo qilishda siz ayniqsa ehtiyot bo'lishingiz kerak (chunki ular osonlikcha Psixologiya mutaxassisi ustidan shikoyat qilishlariga olib kelishi mumkin).
Har qanday psixolog sud eksperti bo'lishi mumkinmi?
Klinik psixologiya amaliyotidan farqli o'laroq (unda Milliy sog'liqni saqlash tizimida PIR talab qilinadi va xususiy amaliyotda umumiy sog'liqni saqlash psixologiyasi bo'yicha rasmiy magistr darajasi talab qilinadi), Ispaniyada hozircha Sud-psixologiya amaliyoti bo'yicha amaldagi reglament mavjud emas. Bu shuni anglatadiki, har qanday psixologiya bitiruvchisi yoki bitiruvchisi sudya, sud yoki xalq hakamlar hay'ati oldida psixologik ekspertni berishi mumkin.
Darhaqiqat, aksariyat psixologiya kollejlarida kollejlarning o'zlari tomonidan tuzilgan mutaxassislar ro'yxati mavjud, ular odatda yiliga ikki marta ochiladi. Ba'zi maktablarda, masalan, Kataloniya psixologlar kollejida, sud-psixologiya mutaxassisligini akkreditatsiyadan o'tkazish imkoniyati mavjud, bir qator talablarni bajargandan so'ng. Bir necha yil oldin, Mariya Xose Katalan kabi sohadagi etakchi mutaxassislar, davlatning me'yoriy-huquqiy bazasini talab qildilar.
Shuni ta'kidlashimiz kerakki, psixologiyaning ozgina mutaxassisliklari, sud psixologiyasi sohasidagi kabi tayyorgarlik va har xil bilimlarni talab qiladi va kelgusi sud ekspertlarini rasmiy ravishda tayyorlash tavsiya etilishi mumkin
Psixologiya bo'yicha sud ekspertizasi nima? - Psixologiya - 2022 (warbletoncouncil.org)