Syujet turlari va unsurlari

Бадиий асар сюжети қатор унсурлардан иборат бўлиб, улар ўзаро боғлиқ ҳолда яхлит бир бутунликни ташкил этади. Бунда унсурлар қаторига экспозиция, тугун, воқеалар ривожи, кульминация ва ечим киради. Сюжет характер билан воқеалар ўртасидаги муносабатни ифодалайди. Ҳақиқатдан, сюжет персонажлар ҳаракати туфайли шаклланади. Шеърий асарда, айниқса, кичик шеърий асарда сюжет прозаик асарга қараганда яширинроқ бўлади.

• Бадиий асар сюжети қатор унсурлардан иборат бўлиб, улар ўзаро боғлиқ ҳолда яхлит бир бутунликни ташкил этади. Бунда унсурлар қаторига экспозиция, тугун, воқеалар ривожи, кульминация ва ечим киради. Сюжет характер билан воқеалар ўртасидаги муносабатни ифодалайди. Ҳақиқатдан, сюжет персонажлар ҳаракати туфайли шаклланади. Шеърий асарда, айниқса, кичик шеърий асарда сюжет прозаик асарга қараганда яширинроқ бўлади.

• Баъзи асарларда сюжетнинг пролог (муқаддима) ва эпилог (якун) каби унсурлари ҳам бўлади. Асарнинг ўзида барча сюжет унсурларининг бўлиши шарт эмас. Хусусан, пролог ва эпилог бир мунча кам учрайди. Лирик асарларда эса барча сюжет унсурларини қидириб топиш анча қийин. Эпик ва драматик асарларнинг барчасида, лиро-эпик асарларнинг кўпчилигида сюжет унсурлари, албатта, мавжуд бўлади.

• Зиддият юзага келгунга қадар қаҳрамонлар қиёфасини шакллантирган шароитнинг ва унда қарор топган характер хусусиятларининг тасвири экспозиция деб аталади. Экспозиция асарда иштирок этувчи шахсларнинг тасвирланаётган зиддият давомидаги хатти-ҳаракатларини далиллаш вазифасини ўтайди, ҳаётлари, ўсиш, улғайишлари тўғрисидаги маълумотлар асарнинг турли ўринларида берилади.

• Aсарнинг қаерида келмасин, экспозиция ҳар доим бир вазифани бажаради, яъни у китобхонни қаҳрамонлар характери шаклланган шароит билан таништиради ва уларнинг кейинги хатти-ҳаракатларини асослашга хизмат қилади.
• Асардаги воқеалар ривожини бошловчи зиддиятларнинг юзага келишини кўрсатувчи ўринлар тугун деб аталади. Юзага келган зиддиятни очиб бериш йўли билан тугун китобхоннинг асар мавзуини тўғри тушунишига имкон туғдиради

• Асар мазмунини очишда воқеалар ривожи ҳам катта аҳамиятга эга. Воқеалар ривожи асар тугунидан бошланади. Воқеалар ривожида санъаткор тасвирлаётган кишилар орасидаги муноcабатлар ва зиддиятлар юзага чиқади, инсоний характерларнинг турли-туман қирралари ечилади, иштирок этувчи шахсларнинг шаклланиши ва улғайиш тарихи акс этади. Агар тугун китобхоннинг асарда кўтарилган муаммони тушунишига йўл очса, воқеалар ривожи унинг ҳал этилиши йўллари ҳақида ҳам тасаввур туғдиради.

• Воқеалар ривожидаги энг кескин, ҳаяжонли жиҳат кульминация деб аталади. Кульминация асарда кўтарилган муаммони ниҳоятда ўткирлаштириб, кучайтириб, таъсирчанлигини ошириб бериши билан мазмундорлик касб этади. Кульминация фақат эпик, лиро-эпик ва драматик асарлардагина эмас, балки йирик шеърларда ҳам мавжуд бўлади. Эҳтирос билан ёзилган ҳар бир шеърдаги шоир фикр оқимининг юқори нуқтаси кульминациядир. Ёзувчи услубига кўра кульминация асарнинг охирида, ўртасида ва ҳатто бошида ҳам келиши мумкин.

• Кульминация асарнинг энг кескин, ҳаяжонли ўрни бўлганлиги сабабли китобхонни зиддият қандай ҳал бўлиши, якунланиши ҳақида ўйлашга мажбур қилади. Тасвирланаётган воқеаларнинг қандай ҳал бўлишини кўрсатувчи ёки китобхонга унинг ҳал этилиши йўллари ҳақида тасаввур берувчи ўринлар асар ечими деб аталади. Англашиладики, зиддиятлар асар тугунида юзага келиб, воқеалар ривожида кенг кўламда очила боради, кульминацияда ниҳоятда юксак ўткирлик ва кескинлик касб этади ҳамда ечимда ҳал бўлади.

• Асосий сюжет ривожидан аввал бериладиган ўзига хос муқаддима пролог деб аталади. Мазкур сюжет ривожидан олдин келиб, пролог асардаги воқеаларнинг энг дастлабки сабабларини очишга хизмат қилади. Бу сабаблар кейинги ҳолатлар ва ҳаракатлар моҳиятини аниқ-равшан юзага чиқаради. Ёзувчи асар ечимида персонажларнинг кейинги тақдири етарлича очилмаган деб ҳисоблаган пайтларда эпилогдан фойдаланади. Бундан ташқари, эпилогда ёзувчи асарда тасвирланган воқеа ва характерларга нисбатан ўз муносабатини, улар устидан чиқарадиган ҳукмини аниқроқ ифодалашга ҳам ҳаракат қилади. Асарда тасвирланган воқеалар ва характерлар ривожидан келиб чиқадиган энг сўнгги натижаларни акс эттирувчи жиҳат эпилог деб аталади.