T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I


 ‘zbekiston  hududidagi  qadimgi  falsafiy  qarashlar.  Zardushtiy-



Download 8,66 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/286
Sana06.09.2021
Hajmi8,66 Mb.
#166837
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   286
Bog'liq
11qnazarovvaboshqalarfalsafaasoslaripdf

0 ‘zbekiston  hududidagi  qadimgi  falsafiy  qarashlar.  Zardushtiy- 
lik ta’limoti.  E ram izdan avvalgi X asrdan eram izning V II  asrlari- 
gacha  b o lg a n   davr  m ahsuli  b o lg a n   diniy-falsafiy  ta ’lim otlardan 
biri  zardushtiylikdir.  Bu  ta ’limotga  Zardusht  asos  solgan  b o lib , 
Sharq va  G ‘arbda  Zaratushtra,  Zaroastr  nom lari  bilan  m ashhur- 
dir.  M anbalarga  k o la ,  Zardusht  eram izdan  avvalgi  V I  asrning 
birinchi  yarm ida  yashagan.  Lekin  uning  tarixiy  yoki  afsonaviy 
shaxs  ekanligi  haqida  aniq bir  to'xtam ga  kelingani yo‘q.  U   o‘zini 
payg‘am bar  deb  e’lon  qilgan.  Lekin  uning  payg‘ambarligi  ilohiy 
kitoblarda  o‘z  ta sd ig ln i topmagan.
Keyingi 
yillarda 
olib 
borilgan 
tadqiqotlar 
shuni 
kolsatm o q d ak i,  bu  ta ’lim ot  V atanim iz  hududida,  xususan, 
Xorazm  zam inida  paydo  b o lg a n .  Z ardushtiylikning  bosh  ki- 
tobi  «Avesto»dir.  U nda  qadim gi  xalqlarning  dunyo  to ‘g‘risidagi 
tasavvurlari,  o ‘ziga xos  qadriyat va u rf-o d atlari aks  etgan.  U nda 
olam ning  azaliy qaram a-q arsh i kuchlari  — yaxshilik va yom on- 
lik,  y o ru g lik   va  zulm at,  issiqlik  va  sovuqlik,  hayot  va  o lim  
borasidagi  qarashlar  o‘z  ifodasini  topgan.  «Avesto»da,  Shu­
ningdek,  tabiat falsafasi,  tarix,  etika,  tibbiyotga oid m a’lum otlar 
ham  berilgan.
Falsafa  tarixida  m akedoniyalik  Shox  Filippning  o‘g‘li  Alek­
sandr (eski o‘zbek tilida Iskandar deyilgan) istilosi va Grek-Baqtri- 
ya  davri  falsafasi  ham   xalqim izning  taraqqiyot  tarixida  m uhim  
o l i n   tutgan.  M anbalarda  Aleksandr  «Avesto»ning  ko‘pgina  qis- 
m in i  yondirib  yuborgani  haqida  m a’lum otlar  bor.  Bugungi  kun- 
gacha  ham   ayrim  tarixchilar  Aleksandr  «Avesto»ning  tilini  bil- 
magani,  un i o‘qiy olm agani  sababli bu kitobning  qadr-qim m atini 
tushunm agan  va  u n i  yoqish  to ‘g‘risida  k o lsatm a   bergan,  degan 
fikrlarni  bayon  etadilar.  Aslida  unday  emas.  Bu  —  tarixiy  haqi­
qatni,  garchand  u   kim lar  uchundir  achchiq  va  kim lar  uchundir 
ibratli  b o lsa-d a,  xaspo‘shlashga  urinishdan  boshqa  narsa  emas. 
Negaki,  Aleksandr  o‘z  zam onida  fanlarning  otasi  deb  nom   ol­
gan falsafani fan darajasiga k o larg an ,  buyuk donishm and sifatida 
yetti  iqlim da  tan   olingan A rastudan  ta ’lim   olgan  edi.  Binobarin, 
A leksandrni  savodsiz,  kitobning  qadrini  tushunm aydigan  kim sa 
deb  ta ’riflash tarix haqiqatiga to ‘g‘ri  kelmaydi.
35


To‘g‘ri,  u   «Avesto»ni  o‘tda  kuydirgan  b o lish i  m um kin.  Le­
kin   buni  kitobning  qadrini  tushunm agani  uchunm as,  balki  yerli 
xalqlarni  birlashishga  da’vat  etib  turuvchi,  ular  e ’tiqod  qo‘ygan 
milliy  g‘oyalar  tim soli  b o lg a n   va  o‘z  saltanatiga  qarshi  m utta­
sil  kurash  olib  boruvchi  vatanparvarlarni  tarbiyalaydigan  manba 
ekanini  nazarda  tutib,  shu  ishni  amalga  oshirgan.  U,  yuqorida 
ta ’kidlanganidek,  m azkur  kitob  om on  tursa,  u  ushbu  zam in  far- 
zandlari uchun o‘zlikni anglash,  binobarin,  kuch-qudrat manbayi 
b o lib   qolaverishini  nihoyatda  yaxshi  tushungan.  Aleksandrdan 
keyin yashagan  R im   im peratorlari  ham   M isr va Vizantiyaga  qar­
shi  urush  qilib,  yahudiylarning  yerini  bosib  olganida  tub  aholi- 
ning  m adaniy boyliklarini  yo‘q  qilgani,  «Zabur»  va  «Tavrot»ning 
qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi misolning ta ­
sodifiy emasligidan  dalolat beradi.
U m um an,  h ar  qanday  sharoitda  ham   istilochilarning  birin­
chi  ishi  xalq  va  m illatlarni  zo‘rlik  bilan  bosib  olish,  boylikla­
rin i  talash b o lsa,  keyingi  asosiy  faoliyati  —  m illatni  o‘z tarixi va 
an ’analaridan  uzib  qo‘yish,  m adaniy  m erosini  talon-taroj  qilish, 
uning  m a’naviyatini  yo‘qotishdan  iborat  b o lad i.  Tarixning  bu 
achchiq  sab o g l  m ustam lakadan  ozod  b o lg an ,  o ‘z  mustaqilligini 
saqlab  qolish  va  m ustahkam lashga  intiladigan  har  qanday  xalq 
taraqqiyoti uchun  eng  m uhim  xulosa b o lib   xizm at  qiladi.
Markaziy Osiyoda buddaviylik ham  o ‘z o ln ig a  ega. U  diniy-fal- 
safiy ta ’lim ot  sifatida  qadimgi  H indistonda  eram izdan  avvalgi VI 
asrning  oxiri va V asr boshlarida vujudga kelgan.  U  jahonda  keng 
tarqalgan dinlardan biridir.  Bu ta ’limotga asos solgan donishmand 
Sidharta  u ru g ld a n   chiqqan  G autam a  hisoblanadi.  Keyinchalik  u 
«Budda»,  ya’ni  nurlangan  degan  laqabga  ega  bolgan.  Buddaviy­
lik  Islomga  qadar  O ita   Osiyoda tarqalgan  qadimgi  dinlar orasida 
mavqe jihatidan juda katta o l i n  tutadi.  Bu ta ’lim ot  0 ‘rta  Osiyoga 
eram izdan  avvalgi  II—I  asrlarda  kirib  kelgan.  Tarixiy  manbalarga 
k o la ,  un i  Toharistonga  balxlik  savdogarlar  olib  kelishgan.  Ku- 
shonlar davrida buddaviylik  dini  hukm ron  dinga  aylangan edi.
Buddaviylikning  0 ‘zbekiston  va  H indiston  xalqi  o ltasid a  o‘z 
davrida  m a’naviy  ko‘prik  b o lib   xizm at  qilganligi  aniq.  Xalqlari- 
miz  orasidagi  do‘stlik va birodarlikning  ildizlari  ham   o‘sha davr-
36


г, I  borib  taqaladi  va  bugungi  kunda  aksariyat  kishilar,  ayniqsa, 
yoshlarimizning hind xalqi,  uning m adaniyati va san’atiga qiziqi- 
slii  lasodifiy  emas.
Moniy  ta ’lim oti  yu rtim izd a  buddaviylikdan  keyin  keng 
larqalgan  edi.  U  zardushtiylik  va  xristianlikning  sintezlashuvi 
natijasida vujudga  kelgan.  M oniy  fors  va  arab  tillarida bir  necha 
I isolalar  yozgan.  Lekin  u lar  bizgacha  yetib  kelmagan.  M oniy 
hatto  «Moniylik  yozuvi»  nom li  alifbo  ham   tuzgan.  U ning 
ta’lim oticha,  hayotda  dastavval  n u r  dunyosi  —  yaxshilik  va 
zulm at  dunyosi— yovuzlik b o ‘lgan.  U lar  o lta s id a   abadiy  kurash 
boradi,  inson  ikki  unsur  (ruh  —  nur  farzandi,  jism   —  zulm at 
m ahsuli)dan  iborat.  M oniylik  xalq  om m asi  m anfaatlarini  hi- 
moya  qiluvchi  ta ’lim ot  bo ‘lgani  sababli  hukm ron  m afkura  qar- 
shiligiga  duch  kelgan.
Moniylik ta ’lim oti asosida M azdak ta ’lim oti yuzaga kelgan.  U  
eram izning  V—VI  asrlarida  keng  tarqalgan  edi.  U ning  asoschisi 
M azdak  (470—529-yillar)  b o lg an .  M azdak va uning  maslakdosh- 
lari  o‘z  qarashlarida  xalq  ommasiga  suyangan.  Xalqning  ozod- 
lik,  erkinlik,  hurlik y o lid a   olib  borgan  harakatlariga  rahnam olik 
qilgani  uchun  tez  fursatda  ularning  maslakdoshlari,  izdoshlari 
ko‘payib  ketgan.  M azdakiylik  ijtimoiy  tengsizlikni  b artaraf etish 
y o lid a   kurashga  da’vat  etuvchi  m afkura  sifatida  xizm at  qilgan. 
U nda  asosiy  yovuzlik-boylikka  hirs  qo‘yish  va  o l a   kambag‘allik 
qoralanadi.  Bu insonparvar h arakatdan cho‘chigan shox Mazdak- 
ni  turli  hiylalar bilan  o lim g a   m ahkum   etadi.  M azdakiylar  hara­
kati,  eramizning  VI  asrida  bostirilganiga  qaramay,  turli  m am ­
lakatlarda muayyan  darajada  davom  etgan.
Markaziy Osiyoda vujudga kelgan qadimgi  falsafiy ta ’limotlar, 
ular ilgari surgan g‘oyalar bugungi kunda ham  m uhim  ahamiyatga 
ega.  Vatanim izning  o‘sha  davrda  shakllangan  va  rivojlangan  boy 
madaniyati,  milliy m a’naviyatimiz,  falsafamiz jahon  sivilizatsiya- 
siga  katta  ta’sir  kolsatgan.  Afsuski,  V atanim izning  ana  shu  davr 
tarixi  nihoyatda  kam   o lganilgan.  Bu  davrga  oid  m anbalarning 
aksariyati esa yo‘q qilib yuborilgan.  Bu vayronkorlikning boshida 
m iloddan  avval  makedoniyalik  Aleksandr  turgan  b o lsa ,  m am- 
lakatim izni  zabt  etgan keyingi bosqinchilar ham   ana  shu y o ld an
37


borgan.  U lar xalq ongidan m ustaqillik va erkin hayot  to‘g‘risidagi 
m aqsad-m uddaolarni  butunlay  yo'qotib  yuborishga  urinishgan. 
Buning  natijasida  m a’naviy  qashshoq  va  tarixiy  xotirasiz  kishilar 
tarbiyalanishi  lozim  edi.  Bosqinchilar  M ovarounnahrda  n ih o ­
yatda  boy  m adaniyat  shakllanganini  e’tirof etgan.  A m m o  uning 
bosqinchilik g‘oyalariga mos kelmaydigan juda ko‘p nam unalarini 
ayovsiz  yo‘q  qilishgan.

Download 8,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   286




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish