Tabiiy fanlar fakulteti

Bor (B). Bor elementi (bor arabcha «oq va zarrabin modda») Farangistonlik olimlar Jozef Gey-Lyussak va Lui Tener (1808) lar tomonidan kashf qilingan. O‘simliklar tarkibida oradan 50 yil o‘tgach, ma’lum bo‘ldi. Bor tanqisligida gullar

soni keskin kamayadi, shona va tugunchalar to‘kiladi, poya hamda ildizning o‘sish nuqtalari shikastlanadi. Bor hujayradagi suv miqdorini ko‘paytiradi, oqsil va uglevod almashinuv jarayonini tezlashtiradi. Bu qand moddalarini o‘sish nuqtalari va mevaga borishini tartibga soladi. o‘simliklarning qurg‘oqchilikka bardoshini oshiradi.

Bor yetishmasa, fotosintezjarayoni sekinlashadi, shuningdek o‘simliklarning ildiz tizimi yaxshi rivojlanmaydi. O‘simliklar tarkibidagi bor miqdori o‘rtacha 0,0001% yoki 1kg quruq moddada 0,1mg ga tengdir. Bor tanqisligida o‘simliklarda quruq va jigarrang chirish, sarg‘ayish, ildizmevalarning o‘zaklanishi hamda bakterioz kabi illatlar kuzatiladi. Kungaboqar, pomidor, gulkaram, beda, xashaki ildizmevalilar, go‘za, zig‘ir, sholi, sabzavotlar va qand lavlagi borga talabchan o‘simliklar jumlasiga kiradi. Tuproq tarkibida bor miqdori 30 mg/kg dan oshib ketsa, o‘simliklarda zaharlanish alomatiari paydo bo‘ladi. Poyaning pastki qismidagi barglar sarg‘ayadi, to‘kiladi. Borning ko‘pligi chorva mollarining salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Turli tuproqlarda bor tanqisligining quyi chegarasi turlicha bo‘ladi, bu ko‘rsatkich qora tuproqlarda 0,3-0,6 mg/kg, bo‘z tuproqlarda 0,45-2 mg/kg dan past bo‘lganda borli o‘g‘itlar qollash lozim. Borli o‘g‘itlarni qo‘llash natijasida zig‘ir (tola) va paxtadan gektariga 2-3 sentnergacha qo‘shimcha hosil olish mumkin. Qand lavlagi hosildorligi 45 sentnerga oshib, tarkibidagi qand moddasi 0,3-2,1% ga ko‘payadi.

Agarda tuproq tarkibida bor moddasi bo‘lmasa, o‘simlik yoshlik davridayoq o‘sishdan to‘xtaydi. o‘simliklarda bor moddasining yetishmasligini uning tashqi ko‘rinishidan ya’ni, o‘simliklarning sekin o‘sishidan, yosh poya va yaproqlarning mo‘rtlasha boshlashidan dukkakli o‘simliklar ildiz tuganaklarining zaiflashganligidan bilish mumkin. Bu hol o‘simliklarda oziqa moddalari harakat qiladigan yo‘llar faoliyatining buzilishiga bog‘liqdir.

Bor hamma elementlarga bir xil miqdorda zarur emas. Tarkibidagi borning miqdoriga qarab, ular bir biridan kuchli farq qiladi. Arpa, bug‘doy, tariq, suli, makkajo‘xori kabi bir pallali o‘simliklarda bor juda kam bo‘ladi, ikki pallali

o‘simliklarda esa juda ko‘p boiadi. o‘simlik tarkibida bor qanchalik ko‘p bo‘lsa, u borning yetishmasligini shunchalik tez sezadi. Bir o‘simlikning o‘zida (ildizda, poyasida, yaprog‘ida, gulida) turli vaqtda mikroelementlar miqdori turlicha bo‘ladi. Demak, o‘simliklarning borga bo‘lgan talablari turlichadir. Ba’zi o‘simliklar shonalash davrida borga juda boy bo‘ladi.

Masalan: shu davrda kungaboqar yaprog‘ida uning miqdori 0,005% gacha yetadi, boshqa davrlarda esa juda kam bo‘ladi. Temperaturaning o‘zgarib turishi ham o‘simlikning borga bo‘lgan talabiga ta’sir ko‘rsatadi, harorat pasayganda borga bo‘lgan talab ham pasayadi.

Borli mikroo‘g‘itlar jumlasiga borat kislota, bor-magniyli o‘g‘it va borli superfosfatlar kiritiladi.

Borli superfosfat - tarkibida 0,2% bo‘r bo‘lib, asosan qand lavlagi, ozuqabop ildizmevalilar, boshoqli don ekinlari, grechixa kabi ekinlarga tuproqni ishlash paytida, gektariga 2-3 s, ekish oldidan qator oralariga 1-1,5 s miqdorda beriladi. Tarkibida 2,2% bo‘r tutgan bor-magniyli o‘g‘it ham asosan yuqorida aytib o‘tilgan ekinlar va zig‘ir uchun gektariga 20 kg miqdorida beriladi.

Borat kislota - tarkibida 17,3% bor mavjud va undan asosan o‘simliklarni ildizdan tashqari oziqlantirishda foydalaniladi (0,5-0,6 kg/ga). Bir sentner urug‘ni 100g borat kislota bilan aralashtirib ekish ham yaxshi natija beradi. Borli o‘g‘itlarni qo‘llash natijasida zig‘ir (tola) va paxtadan gektariga 2-3 s gacha qo‘shimcha hosil olish mumkin. Qand lavlagi hosildorligi 45 s/ga oshib, tarkibidagi qand moddasi 0,3-2,1% ga ko‘payadi.