Ta’lim sohasi: 110000 – Pеdagogika Magistratura mutaxassisligi

14–ma’ruza
Mavzu: Ta’limming optimal varianti. Ta’lim jarayonini optimallashtirish bosqichlari.


Reja:


1.Ta’limning optimal varianti
2.Ta’lim jarayonini optimallashtirish bosqichlari

TA’LIMNING OPTIMAL VARIANTI.

Ta’limning optimal varianti ma’lum sharoit uchun eng samarador variant hisoblanadi. Masalan, o‘qituvchi darsni mustaqil ishlash metodi asosida tashkil etdi, deylik. Ta’limda mustaqil ishlash metodidan foydalanilganda uch nuqtayi nazarga rioya qilinadi: o‘quvchilarda mustaqil ishlash malakasining rivojlanganligi, mavzuning boshqa o‘quv materiallariga nisbatan osonligi, mustaqil ishlash uchun vaqtning yetarliligi. Shu shartlardan birontasi, masalan, o‘quvchilarda mustaqil ishlash malakalari yetarli darajada rivojlangan bo‘lmasa, ular mavzuni mustaqil o‘rganishda qiynalishadi. Demak, tanlangan variant optimallik talabiga javob bera olmaydi.
Ta’limning optimal variantini tanlashda quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: ta’limning maqsadi, vazifalarini aniqlash; dars tipi, bosqichlarini belgilash; ta’lim vositalari, metodlarining ta ‘lim maqsadiga mosligini tahlil etish; o‘quv topshiriqlarining ta’lim bosqichlariga aloqadorligini o‘rganib chiqish; o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasini belgilash. Bu tadbirlar ta’lim boshlangunga qadar hal etiladi. Shularga rioya qilib, o‘quv–tarbiya ishlari tashkil etiladi. Demak, optimallashtirish – muhim tadbirlar tizimini ishlab chiqish va uni o‘quv–tarbiya jarayoniga tatbiq etishdir. Bu fikrlarni oydinlashtirish uchun ≪Sifatlarning otlashuvi≫ mavzusini o‘qitish jarayonini tahlil qilamiz.
Mavzu doirasida quyidagi topshiriqlar bajariladi.
1. Maqollarni o‘qing. Egani topib, morfologik tahlil qiling. Qaysi maqollarda sifatlar otlashib, kim? nima?so‘roqlarini olgan.
2. O‘qing. Otlashgan sifatlami topib, ulaming so‘rog‘ini aniqlang. Tushib qolgan otni ayting.
3. O‘qing. Otlashgan sifatlami toping. Gapda otlashgan sifatlarning qanday qo‘shimchalar bilan qo‘llanganligini ayting.
4. ≪Yaxshi≫ so‘zi ishtirokida uchta gap tuzing. Birinchi gapda ≪yaxshi≫ so‘zi ko‘plik qo‘shimchasi, ikkinchi gapda egalik, uchinchi gapda esa kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llansin.
5. Berilgan gaplarda otlashgan. Sifatlar gapning qaysi bo‘laklari vazifasida ishtirok etayotganligini tushuntiring.
6. ≪Ilg‘or≫ so‘zi ishtirokida 4 ta gap tuzing. Shu gaplarning birinchisida ≪ilg‘or≫ so‘zi ega, ikkinclii gapda aniqlovchi, uchinchi gapda to‘ldiruvchi, to‘rtinchi gapda izohlovchi vazifasida ishtirok etsin. Bu topshiriqlar otlashgan sifatlar predmetlikni ifodalab, kim? va nima? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi; otlarga o‘xshab egalik, kelishik qo‘shimchalari bilan turlanadi; gap tarkibida ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, undalma vazifalarida ishtirok etadi. Birinchi belgi asosida 1–va 2–, ikkinchi belgi asosida 3– va 4– uchinchi belgi asosida 5– va 6–topshiriqlar tuzilgan.
O‘quv materialining asosiy belgilari va ularga oid berilgan o‘quv topshiriqlarini hisobga olib, ta’limning quyidagi variantlarini tanlash mumkin.
1–variant. Agar o‘quvchilarda mustaqil ishlash ko‘nikmalari shakllangan bo‘lsa, o‘quv materialini mustaqil o‘rganish uchun yetarli vaqt bo‘Isa, u holda o‘qituvchi mavzu mazmunini hisobga olib, uni mustaqil ishlash metodi asosida rejalashtirishi mumkin. Bunda o‘quvchilar l–topshiriqni bajarib, otlashgan sifatlarning birinchi belgisi bo‘yicha xulosa chiqarishadi. So‘ngra 2–topshiriqni bajarishib, chiqarilgan xulosani mustahkamlashadi. 3–topshiriq bajarilib, otlashgan sifatlarning ikkinchi belgisi bo‘yicha xulosa chiqarilgach, 4–topshiriq bajariladi va ikkinchi xulosa mustahkamlanadi. Keyin 5–topshiriq yordamida uchinchi xulosa chiqariladi va u 6–topshiriq vositasida mustahkamlanadi. Shunday qilib, bu variant asosida o‘quv materialini o‘rganish va mustahkamlash ketma–ket olib boriladi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarni yuqori darajada taraqqiy ettirishni ko‘zlab ta ‘limni tashkil etishga, vaqtni tejashga olib keladi.
2–variant. Bunda oldin 1–, 3–, 5–topshiriqlar bajariladi. Ular vositasida sifatlarning otlashishiga oid uchta xulosa chiqariladi. Xulosalarni mustahkamlash uchun 2–, 4–, 6– topshiriqlar yechiladi.
3–variant. Bunda, avvalo, o‘qituvchi mavzuni bolalarga tushuntiradi. So‘ngra 1–, 3–, 5–topshiriqlardan o‘quv materialini mustahkamlash, 2–, 4–, 6–topshiriqlardan esa bilim va malakalarni tekshirish maqsadida foydalaniladi.
4–variant. Bunda 1–, 3–, 5–topshiriqlar asosida o‘quvchilarga
uch variantda vazifa beriladi. Ish yakunlangach, har bir variant bo‘yicha bajarilgan topshiriq muhokama qilinib, xulosa chiqariladi. Variantlar bo‘yicha topshiriqlarni bajarishda bolalar guruh–guruh bo‘lib ta ‘limda ishtirok etishsa, har bir topshiriqning natijasini muhokama qilish va xulosa chiqarishda jamoa bo‘lib ishtirok etishadi. Xulosani mustahkamlash uchun 2–, 4–, 6–topshiriqlar variantlar asosida bajarishga beriladi. Demak, bu variantda sinf o‘quvchilarining guruh va jamoa o‘quv ishlari optimal qo‘shib olib boriladi. Shunday qilib, ta’limning optimal variantini tanlash o‘qituvchilarda ijodkorlikni rivojlantiradi. o‘qituvchi ijodkorligi, o‘z navbatida, o‘quvchilarda ijodkorlikni tarbiyalaydi. Bu borada tajribalar ortgan sari, ta’limning samaradorligi ham osha boradi.
TA’LIM JARAYONINI OPTIMALLASHTIRISH BOSQICHLARI
Ta’limni optimallashtirish doimo ma’lum maqsadlarga qaratiladi. Ta’limni optimallashtirish o‘quv–tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qilishi zarur. Samaradorlik ikki xil belgiga ega: samaradorlikning jarayoniy belgilari – ta’limning maqsadi va uning haqiqiy natijasi o‘rtasidagi tafovutni kamaytirish (1); ta’lim vositalari, metodlari, tashkiliy shakllarining o‘quv materiallari mazmuniga mosligi (2); ta’limni o‘quvchilarning yuqori darajadagi taraqqiyotini ko‘zlab tashkil etish (3); bir paytda ta’lim mazmuni va unga oid faoliyat usullarini egallash (4); samaradorlikning natija belgilari – ta’lim natijasining qo‘yilgan maqsadga mosligi (1); normativ xarajatlar doirasida ta’limning natijasini yaxshilash (2); o‘quv ishlarining sifatini oshirish (3); vaqtdan ratsional foydalanish (4). Ta’lim jarayonining qayd etilgan to‘rt xil belgisini amalga oshirish ta’lim natijasining to‘rt xil sifatini yaxshilashga olib eladi. Binobarin, ta’limni optimallashtirish uchun ajratilgan jarayoniy va natija belgilari o‘zaro sabab va oqibat shaklida bog‘langan. Jarayoniy belgilarga rioya qilib ta’limni tashkil etish, boshqarish rejalashtirilgan natijalarga olib keladi. Ta’limni uning samaradorligini ko‘zlab o‘tkazishda quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi 36.
1–bosqich. Bu bosqichda ta’limni optimallashtirishning bir juft belgisi – ta’lim maqsadi va uning haqiqiy natijasi o‘rtasidagi tafovutni imkoniyat yetguncha kamaytirish (jarayoniy belgi) va ta’lim natijasining qo‘yilgan maqsadga muvofiqligi (ta’limning natija belgisi) alomatlari asos qilib olinadi. Shu alomatlar bo‘yicha ta ‘limni optimallashtirish uchun quyidagi ishlar amalga oshiriladi.
1) o‘qituvchilarni (talabalarni ham) ta’lim maqsadini konkretlashtirishga o‘rgatish: a) ijtimoiy talab darajasida ta’limning ikki xil maqsadi ajratiladi: umumiy maqsad – yoshlarni barkamol inson qilib tarbiyalash. Barcha o‘quv predmetlari shu yagona maqsadga xizmat qiladi; xususiy maqsad – har bir o‘quv predmetini o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad; b) o‘quv materiali darajasida ta ‘limning uch xil maqsadi farqlanadi: ta’lim berish maqsadi; bolalami aqliy rivojlantirish maqsadi; tarbiyaviy maqsad.
2) o‘qituvchilarni (talabalarni ham) o‘quv materialini o‘zlash tirish darajalari bilan tanishtirish . Maktab o‘quvchilari o‘quv materialini uch xil darajada o‘zlashtiradi: a) o‘quv materialini idrok etish, anglash, xotirada saqlash darajasida o‘zlashtirish. Bunda ta’limning natijasi o‘quvchilarning bilimlarini tanish sharoitlarga tatbiq eta olish ko‘nikmalari bilan o‘lchanadi; b) o‘rganilgan bilimlarni konkretlashtirish. Dalillardan xulosalarga va aksincha, xulosalardan dalillarga zudlik bilan o‘ta olish, o‘quv topshiriqlarini yechishning tempi bilimlarni o‘zlashtirish 36 Bu bosqichlar o‘qituvchilarning ta ‘limni optimallashtirish metodikasini o‘rganishlarim tashkil etish, ularning optimallashtirish taktikasini o‘zlashtii ishlari uchun mashq qilish shaklida berildi. Buning natijasining ko‘rsatkichi hisoblanadi; d) bilimlarni tushuncha darajasida o‘zlashtirish. Fikrlashdagi mustaqillik, o‘quv materialiga munosabat bildirish, o‘rtoqlarining fikrlarini tanqidiy baholash ta’lim natijasining ko‘rsatkichlari sanaladi.
Ta’lim maqsadini aniqlashtirish, o‘quv materialini o‘zlashtirish darajalarini bilish va ularga mos keladigan ta’lim vositalarini tanlash o‘qituvchiga bajariladigan ishlarning natijasini oldindan o‘ylab olish, o‘quv–tarbiya jarayonini optimal tashkil etish imkoniyatini beradi. Bularning barchasi ta’lim maqsadi bilan uning natijasi o‘rtasidagi tafovutni ma’lum darajada kamaytirishga sabab bo‘ladi.
2–bosqich. Bu bosqichda ta’limning optimal variantini tanlash ikki juft belgi asosida amalga oshiriladi. Boshqacha aytganda, oldingi bosqichda o‘qituvchilar o‘zlashtirib olgan ikkita belgiga yana bir juft belgi qo‘shiladi: ta’lim metodlari, vositalari, tashkiliy shakllarining o‘quv materialiga mosligi (jarayoniy belgi) va berilgan me’yorlar darajasida ta’limning sifatini yaxshilash (ta ‘lim natijasi belgisi). Bu belgilar b o‘yicha quyidagi ishlar amalga oshiriladi.
1. Darsliklarni tahlil etish. Tahlilda ushbu savollarga javob izlanadi: darslik bolalarga bilim berish, ularni rivojlantirish, tarbiyalash maqsadlariga javob bera oladimi? Darslikdagi qaysi materiallar bolalar uchun qiyin? Qaysi o‘quv materiallarini bolalar mustaqil o‘rgana oladi? U yoki bu o‘quv materialini o‘rganishga qaysi metod mos keladi? Darslikda berilgan mashq, misol, topshiriq, muammolar yetarlimi? Qaysi mavzuni o‘tishda o‘lka materiallaridan foydalanish mumkin? Darslikda ortiqcha, ikkinchi darajali narsalar bormi?
2. O‘quv materialining asosiy – bosh g‘oyasini ajratish. Bunday ish quyidagi tartibda olib boriladi: a) o‘quv materiallarini o‘qib chiqish va uning ham nazariy, ham amaliy ahamiyatini aniqlash; b) o‘quv materialini mantiqiy qismlarga ajratish, har bir qismni o‘rganishdagi asosiy g‘oyani belgilash; d) o‘quv materialini tushuntirish (o‘rganish) tartibini aniqlash; e) mavzu bo‘yicha bilimlar va hosil qilinadigan malakalami ajratish; f) mavzuni o‘tish metodini tanlash; g) mavzuga mos savol hamda topshiriqlar tizimini ishlab chiqish; i) predmetlararo aloqa turlarini belgilash. Bulami amalga oshirish bir tomondan, ta’limning optimal variantini tanlashni osonlashtiradi, ikkinchi tomondan esa, berilgan me’yorlar doirasida ta’limning sifatini yaxshilashga olib keladi.
3–bosqich. Bu bosqichda oldin o‘zlashtirilgan ikki juft belgiga yana bir juft belgi qo‘shiladi: ta’limni o‘quvchilarning yuqori darajadagi taraqqiyotini mo‘ljallab tashkil etish (jarayoniy belgi) va o‘quvchilar bilimining sifatini oshirish (ta’lim natijasi belgisi). Ta’lim jarayonining uchinchi belgisi – o‘quv–tarbiya ishlarini o‘quvchilarning yuqori darajadagi taraqqiyotini ko‘zlab tashkil etish va boshqarish o‘qituvchi faoliyatiga qator o‘zgartirishlar kiritishni taqozo etadi: darslarni muammoli tashkil eta olish; ta’limning ta’limiy, rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi funksiyalarini bir paytda amalga oshira olish; mustaqil ishlardan foydalana olish metodikasini egallash; ta’limni differensial tashkil eta olish usullarini o‘rganish. O‘qituvchi faoliyatida shu xarakterli sifatlar rivojlangan sari, o‘quvchi faoliyatining ham samaradorligi, ham ulardagi ijodkorlik o‘sadi.
Ta’lim jarayonining uchinchi belgisi o‘quvchilar faoliyatiga ham o‘zgartirishlar kiritishni talab etadi. Shunday o‘zgartirishlar sirasiga quyidagilar kiradi:
bolalarni mustaqil ishlarni bajarish tartibi bilan tanishtirish;
bolalami aqliy faoliyat usullari (tahlil, sintez, induktiv va deduktiv xulosalar chiqarish, taqqoslash) bilan qurollantirish, ulaming xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurlarni kengaytirish.
Demak, o‘quvchilarning yuqori darajadagi taraqqiyotini ko‘zlab ta’limni tashkil etish o‘qituvchi faoliyatini ham, o‘quvchilar faoliyatini ham qayta qurishni, ularga o‘zgartirishlar kiritishni taqozo etadi. Bu o‘zgartishlar ta ‘lim natijasining sifatini–bilimlarning puxtaligi, har tomonlamaligi, to‘liqligi, aniqligi, operativligini oshiradi.
4–bosqich. Bu bosqichda ta’limning optimal variantini tanlashning oldingi bosqichlarida o‘zlashtirilgan belgilarga qo‘shimcha ravishda yana ikkita belgi ustida ish olib boriladi:
o‘quv materiali mazmuni va faoliyat usullarini bir paytda bolalarga o‘rgatish (ta’lim jarayoni belgisi), hamda vaqtdan ratsional foydalanish (ta’lim natijasi belgisi), o‘quv–tarbiya jarayonida yuqoridagi belgilarni amalga oshirish uchun bolalarga aqliy faoliyat usullari xususiyatlarini o‘rgatish davom ettiriladi. Shu bilan birga, bolalarda qilinadigan ishlar bo‘yicha reja tuzish, o‘z faoliyati mahsulini mustaqil tekshira olish ko‘nikmalari taraqqiy ettiriladi. Bularning barchasi o‘quvchi faoliyatida operativlikni tarbiyalaydi, narsa–hodisalarni tanqidiy baholay olish iqtidorlarini o‘stiradi. Demak, yuqorida bayon etilgan ishlarni bosqichma–bosqich amalga oshirish ta ‘limning samaradorligini oshirishga olib keladi.