Ta’limda innovatsiyalar va u bilan bog’liq tushunchalarning pedagogik tavsifi

Innovatsiya
(in-“lik”, novus-“yangi”) yangilik kiritish, yangilik degan ma’noni 
anglatadi. “Innovatsion ta’lim” deganda odatda o’quv jarayoniga yangi (foydali) 
pedagogik texnalogiyalarni olib kirish tushuniladi. Yangi pedagogik texnologiyalar 
ta’lim tizimining: maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish shakli 
va boshqaruv tizimiga; pedagogik faoliyatdagi o’ziga xoslik va o’quv-bilish jarayonini 
tashkil etishga; ta’lim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga; o’quv-metodik 
ta’minotiga; tarbiyaviy ishlar tizimiga; o’quv reja va o’quv dasturlariga; o’quvchi va 
o’qituvchi faoliyatiga bog’liq. Innovatsion pedagogik faoliyatning umumiy va oʻziga 
xos xususiyatlari R.А.Mаvlоnоvа, О.Mаgdiеv, N.Muslimоv, B.Rахimоv, S. 
Аhmаdаliеv, va bоshqаlаr tomonidan o’rganilgan. Ta’limda innovatsion tadqiqot 
metodologiya sohasida yondashuv bugungi kunda R.Mavlonova, N.Muslimov, 
J.Yo’ldoshev tadqiqotlari, ta’limda pedagogik texnalogiya asosida innovatsion 
yondashish N.N.Аzizхоdjаеvа, O’ Tolipov, B.Ziyamuxamedov ta’limda intenfikatsiya 
yondashish muammolar M.Ochilov, B.Raximov, tadqiqotlarida innovatsion masalalar 
aks etgan. 
Pedagogik texnika. 
“Pedagogik texnika” (yoki “ta’lim texnikasi”) tushunchasi 
“o’quv mashg’ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga kо’maklashuvchi usul va 
vositalar yig’indisi” tarzida talqin etildi hamda o’quv jarayoniga o’quv va laboratoriya 
jihozlarining olib kirilishi, ulardan samarali, unumli foydalanish, material mazmunini 
ko’rsatmali qurollar yordamida tushuntirish kabi holatlar ta’lim samaradorligini 
oshirishga yordam beruvchi yetakchi omillardir deya baholandi.
Pedagogik innovatsiya
- pedagogik faoliyatdagi yangilik, o’qitish va tarbiyalash 
mazmuni va texnologiyasini o’zgartirish, ularning samaradorligini oshirishdir”. 
M.V.Masalan, Klarin "innovatsiya" tushunchasida quyidagi ma’noni qo’yadi: 
"Innovatsiya nafaqat innovatsiyalarni yaratish va tarqatishni, balki o’zgarishlarni, 
harakat qilish uslubini, fikrlash uslubini o’zgartirishni ham anglatadi.[3] 
Pedagogik innovatsiya - pedagogik faoliyatdagi yangilik, ta’lim va tarbiya 
mazmuni va texnologiyasidagi o’zgarishlar, ularning samaradorligini oshirish. 
Shunday qilib, innovatsion jarayon yangining mazmuni va tashkil etilishini 
shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Umuman olganda, innovatsion jarayon 
deganda innovatsiyalarni yaratish (tug’ilishi, rivojlanishi), ishlab chiqish, foydalanish 
va tarqatish bo’yicha kompleks faoliyat tushuniladi. Zamonaviy ta’lim makonida sodir 
bo’layotgan innovatsion jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlarini to’liq va to’g’ri 
ko’rsatish uchun ta’lim tizimida ikkita turdagi ta’lim muassasalarini ajratish mumkin: 
an’anaviy va noananaviy. An’anaviy tizimlar bir marta o’rnatilgan tartibni saqlashga 
qaratilgan barqaror ishlashi bilan ajralib turadi. Noan“anaviy tizimlar qidiruv rejimi 
bilan tavsiflanadi. Noan“anaviy ta’lim tizimlarida innovatsion jarayonlar quyidagi 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
902

---

yo’nalishlarda amalga oshiriladi: ta’limning yangi mazmunini shakllantirish, yangi 
pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish, yangi turdagi ta’lim 
muassasalarini yaratish.
Hozirgi vaqtda maktab ta’limida turli xil pedagogik innovatsiyalardan 
foydalanilmoqda. Quyidagi eng xarakterli innovatsion texnologiyalarni ajratib 
ko’rsatish mumkin.
1. Fan ta’limida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT). O’quv jarayoni 
mazmuniga AKTni joriy etish turli fan yo’nalishlarini informatika bilan birlashtirishni 
nazarda tutadi, bu esa o’quvchilar ongini axborotlashtirishga va zamonaviy 
jamiyatdagi axborotlashtirish jarayonlarini tushunishga olib keladi (uning kasbiy 
jihatida). Maktabni axborotlashtirish jarayonida paydo bo’lgan tendentsiyani amalga 
oshirish juda muhim: maktab o’quvchilari tomonidan informatika haqidagi dastlabki 
ma’lumotlarni ishlab chiqishdan boshlab umumta’lim fanlarini o’rganishda kompyuter 
dasturlarini qo’llashgacha, so’ngra uning tuzilishi va mazmunini to’ldirishgacha. 
Axborot texnologiyalaridan foydalanish asosida butun o’quv jarayonini tubdan qayta 
qurishni amalga oshirish. Natijada maktab metodik tizimida yangi axborot 
texnologiyalari paydo bo’lib, maktab bitiruvchilari kelgusi faoliyatida yangi axborot 
texnologiyalarini o’zlashtirishga tayyorlanmoqda. Bu yo’nalish o’quv rejasiga 
informatika va AKTni o’rganishga qaratilgan yangi fanlarni kiritish orqali amalga 
oshiriladi. Maktablarda AKTdan foydalanish tajribasi shuni ko’rsatdiki:
a) masofaviy ta’limning turli shakllarini o’z ichiga olgan ochiq maktabning 
axborot muhiti, ayniqsa, loyiha usulidan foydalangan holda, o’quvchilarning fan 
fanlarini o’rganishga bo’lgan qiziqishini sezilarli darajada oshiradi;
b) ta’limni axborotlashtirish o’quvchi uchun jozibador, chunki "o’qituvchi-
o’quvchi" sub’ektiv munosabatlaridan "o’quvchi-kompyuter-o’qituvchi" eng ob’ektiv 
munosabatlarga o’tish orqali maktab muloqotidagi psixologik stress bartaraf etiladi, 
o’quvchilar mehnatining samaradorligi oshadi. , ijodiy mehnat ulushi ortadi, maktab 
devori ichida fan bo’yicha qo’shimcha ta’lim olish imkoniyati va kelajakda oliy o’quv 
yurti, nufuzli kasbni maqsadli tanlash amalga oshiriladi;
v) o’qitishni axborotlashtirish o’qituvchi uchun jozibador bo’lib, uning mehnat 
unumdorligini oshirish imkonini beradi, o’qituvchining umumiy axborot madaniyatini 
oshiradi. [4] 
2. Fanni o`qitishda shaxsga yo`naltirilgan texnologiyalar o’quvchilarga 
yo’naltirilgan texnologiyalar bolaning shaxsiyatini butun maktab ta’lim tizimining 
markaziga qo’yadi, uning rivojlanishi, tabiiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish uchun 
qulay, ziddiyatli va xavfsiz sharoitlarni ta’minlaydi. Ushbu texnologiyada bolaning 
shaxsiyati nafaqat mavzu, balki ustuvor mavzudir; bu ta’lim tizimining oxiri va 
mavhum maqsadlarga erishish vositasi emas. Bu o’quvchilarning o’z imkoniyatlari va 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
903

---

ehtiyojlariga muvofiq individual ta’lim dasturlarini ishlab chiqishlarida namoyon 
bo’ladi. 
3. O’quv jarayonini axborot-tahliliy ta’minlash va maktab o’quvchilari uchun 
ta’lim sifatini boshqarish. Ta’lim sifatini boshqarishning axborot-tahliliy usuli kabi 
innovatsion texnologiyalardan foydalanish har bir bolaning individual, sinf, parallel, 
umuman maktab rivojlanishini vaqt o’tishi bilan xolis, xolis kuzatish imkonini beradi. 
Ba’zi o’zgartirishlar bilan u sinfni umumlashtiruvchi nazoratni tayyorlashda, o’quv 
rejasining istalgan fanini o’qitish holatini o’rganishda, bitta o’qituvchining ish tizimini 
o’rganishda ajralmas vositaga aylanishi mumkin. 
4. Intellektual rivojlanish monitoringi. Har bir o’quvchining ta’lim sifatini tahlil 
qilish va diagnostika qilish, sinovdan o’tkazish va rivojlanish dinamikasini grafik qilish. 
5. Ta’lim texnologiyalari zamonaviy talabani shakllantirishning yetakchi 
mexanizmi sifatida. Bu bugungi ta’lim muhitida muhim omil hisoblanadi. U 
o’quvchilarni shaxsni rivojlantirishning qo’shimcha shakllariga jalb qilish shaklida 
amalga oshiriladi: milliy an’analar bo’yicha madaniy tadbirlarda ishtirok etish, teatr, 
bolalar ijodiyoti markazlari va boshqalar. 
6. Didaktik texnologiyalar ta’lim muassasasining o’quv jarayonini rivojlantirish 
sharti sifatida. Bu erda allaqachon ma’lum bo’lgan va tasdiqlangan usullarni, 
shuningdek, yangilarini amalga oshirish mumkin. Bular darslik, o’yin yordamida 
mustaqil ishlash, loyihalarni loyihalash va himoya qilish, audiovizual texnik vositalar 
yordamida o’rganish, “maslahatchi” tizimi, guruh, tabaqalashtirilgan o’qitish usullari - 
“kichik guruh” tizimi va boshqalar. Odatda, amaliyotda ushbu usullarning turli 
kombinatsiyalari qo’llaniladi.
Ta’lim muassasalaridagi o’qitish usullari bilan tanishib, shuni aytishimiz 
mumkinki, vaqt, jumladan, ta’lim jarayoni ham to’xtamaydi. Yangi vaqt yangi 
qoidalarni belgilaydi; yangi ta’lim dasturlari o’quv jarayoniga innovatsion 
texnologiyalarni joriy etishga yordam beradi. Zamonaviy ta’lim bir joyda turmaydi, u 
oldinga intilmoqda va insoniyatning vujudga kelayotgan ehtiyojlarini to’liq qondirish 
uchun zamon bilan hamnafas bo’lishi kerak. O’quv jarayoni tubdan o’zgarmoqda va 
o’zining ustuvor yo’nalishlarini o’zgartirmoqda: endi o’qituvchi oldida dars berish 
emas, balki talabalar uchun fanlarni mustaqil o’rganish va ijodiy salohiyatni ochish 
imkoniyati amalga oshiriladigan muhitni yaratish vazifasi turibdi. Axborot 
kommunikatsiya texnologiyalari allaqachon har bir darsning ajralmas qismiga 
aylangan, o’qituvchi esa o’z faoliyatida zamonaviy fan va texnika yutuqlarini 
qo’llaydigan yuqori malakali xodimdir. Ushbu maqola davomida "innovatsiya" 
tushunchasi ko’rib chiqildi va tahlil qilindi .Ushbu maqolada, eng ko’p ishlatilatganlar 
orasida ular: AKTdan foydalanish, shaxsga yo’naltirilganlik, o’quv jarayonini axborot 
bilan ta’minlash, didaktik texnalogiyalar, ta’lim texnologiyalari va boshqalar. Men 
nimaga alohida e’tibor qaratmoqchiman: ko’plab o’qitish usullarini ishlab chiqish uzoq 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
904

---

vaqt oldin boshlangan (asosan XX asrning 90-yillarida), ammo hozir ular keng 
qo’llanilmoqda. Bularga, masalan, ilg’or ta’lim texnologiyasi kiradi. Hozirgi vaqtda 
ta’limning asosiy maqsadi - o’zini tez yo’naltiradigan va atrofdagi o’zgarishlarga 
moslashadigan shaxsni shakllantirish. O’qituvchining o’quv jarayoniga innovatsion 
texnologiyalarni qo’llash bo’yicha mavjud tajribasi shuni ko’rsatadiki, bunga 
maktablarda faqat an’anaviy o’qitish usullaridan foydalangan holda erishib bo’lmaydi. 
O’qitishning yangi shakllaridan foydalanish sinf bir qator muammolarni hal qilish 
imkonini beradi: o“quvchilar o’rtasida faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish; 
ta’lim jarayoni sub’ektlarining o’zaro ta’sirining xarakterini o’zgartirish; 
o“quvchilarning motivatsion komponentini oshirish.
Innovatsion texnologiyalarga ehtiyoj inkor etilmaydi. Ulardan foydalanish bilan 
mashg’ulotlar yanada qiziqarli va yorqinroq bo’ladi. O“quvchilarni ta’lim sifatini 
yaxshilashga ma’lum ta’lim natijalariga erishishga undaydi.
Xulosa. Maktabda o’qitishning innovatsion usullari bolalarda kognitiv qiziqishni 
rivojlantirishga yordam beradi, ular o’rganilayotgan materialni tizimlashtirish va 
umumlashtirish, muhokama qilish va bahslashishga o’rgatadi. O’zlashtirilgan 
bilimlarni idrok etish va qayta ishlash orqali o’quvchilar ularni amaliyotda qo’llash 
ko’nikmalariga ega bo’ladilar, muloqot tajribasiga ega bo’ladilar. Shubhasiz, 
innovatsion o’qitish usullari an’anaviy usullardan afzalliklarga ega, chunki ular 
bolaning rivojlanishiga hissa qo’shadi, uni bilish va qaror qabul qilishda mustaqillikka 
o’rgatadi.