|
Turkistondagi ocharchilik va uning oqibatlari.Bu borada joylarda jiddiy tayyorgarlik ishlari olib borildi.Nihoyat, 1917- yil 26- noyabrida Qo’qonda o’lka musulmonlarining IV favqulotda qurultoyi chaqirildi.Unda o’lkaning 5 viloyatidan 200 nafardan ziyodroq vakillar ishtirok etdi.Qurultoy ishida “Sho’royi Islomiya”, “Sho’royi Ulamo”, Musulmon harbiylari sho’rosi,O’lka yahudiylar jamiyati amoyandalari qatnashdilar. Qurultoy hay’atiga o’lka xalqlarining taniqli kishilari-Mustafo Cho’qay, U. Asadullaxo’jayev, Yurali Agayev, S.Akayev, Obidjon Mahmudov, Abdurahmon O’razayev,Islom Shoahmedov, Kamol qozi, Karimboyev va boshqalar, jami 13 kishi saylandi.Mazkur Qurultoyning 3 kun to’xtovsiz davom etgan faoliyatining yakuni o’laroq Turkiston Muxtoriyatini tuzishga muvaffaq bo’lindi.
Yangidan tarkib topayotgan davlat Turkiston Muxtoriyati deb ataladigan bo’ldi.
Ta’sis Majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat to’lig’icha Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi (54 kishidan iborat) qo’lida bo’lishligi ta’kidlandi.
Qurultoyda Turkiston Muxtoriyati Muvaqqat Kengashi- hukumati tuzildi.
Qurultoyning yana bir katta xizmati, bu uning tomonidan Turkiston Xalq Majlisi (parlamenti) tarkibining tuzilganligi bo’ldi.
O’lkaning millionlab fuqarolari Turkiston Muxtoriyati e’lon qilinganligini katta qoniqish, ko’tarinki ruh bilan qarshi oldilar.1017-yil dekabr oyi boshlarida Toshkent, Namangan, Jalolobod,Qo’qon, Samarqand shaharlarida va boshqa hududlarda ming-minglab yurt odamlari mitinglar, namoyishlar uyushtirib, muxtoriyatni qizg’in qo’llab-quvvatlab chiqdilar, bu to’g’rida maxsus qarorlar qabul qilindi.
Turkiston mehnatkashlari o’z milliy hukumati tuzilishini qanchalik qo’llab-quvvatlab , unga ishonch va umidlari ortib bormasin, biroq o’lkada o’rnashib olgan va asosiy boshqaruv jilovini qo’lga ushlab trgan Turkiston sovet hukumati va uning joylardagi hokimiyat mahkamalari voqealarning bu tarzda rivojlanishiga izn bermay, muxtoriyat va uning tarafdorlarini yo’q qilish yo’lini butunchoralar bilan o’tkazib bordi.1917-yil 13-dekabrda Toshkentda muxtoriyatni yo’qlab o’tkazilgan katta mitingning zo’rlik bilan tarqatib yuborilishi, bugina emas, unda sovet kuchlari otgan miltiq va pulemyotlar sadoai ostida ko’plab qurbonlar berilishi- bu Turkiston Muxtoriyatiga nisbatan uyushtirilgan dastlabki suiqasd edi.
Hukmron Markaz va uning Turkistondagi vakolatli hukmdorlari o’lka xalqlarining xoxish-intilishi samarasi sifatda tashkil topgan qonuniy muxtoriyat hokimiyatini zo’ravonlik bilan ag’darib tashlashga qasd qildilar.Bu razil maqsadni amalga oshirish uchun sovetlar hokimiyati tasarrufida bo’lgan hamma zarur narsa, vositalar ishga solindi. Kerakli jangovar harbiy qismlar, qurol-anjomlar shunga yo’naltirildi.
Turkiston Muxtoriyati ko’plab obyektiv va subyektiv sabablar orqasida o’zini o’zi yetarli darajada himoya qilish imkoniyatiga ega bo’lolmadi.Buning boisi, avvalo, uning tarixan g’oyatda qisqa umr ko’rgani, shu sababdan ko’p narsalarni bajarishga ulgurolmaganligi bo’ldi.Qolaversa , muxtoriyatchilar orasida ko’pgina muhim hayotiy masalalarda birlik, hamjihatlik, jipslik mavjud emasdi.
Muxtoriyat tashqi vaziyat nuqtayi nazaridan ham o’z qobig’iga o’ralib, tashqi olamdan ajralib qoldi.Uni har tomonlama quvvatlab, harbiy, moddiy va ma’naviy jihatdan amaliy yordam ko’rsatuvchi biror-bir xorijiy davlat bilan bevosita aloqa o’rnatishga ulgurolmadi.
Vaziyat sovet amladorlariga qo’l kelib, ular bundan milliy muxtoriyat hukumatini har jihatdan iskanjaga olish, uni qanday qilib bo’lsa-da mahv etish uchun ustomonlik bilan foydalandilar. Turkiston sovet hukumati 1918-yil 14- fevralda Farg’ona viloyati hududida favqulodda harbiy holat joriy etdi. Uning Qo’qondagi mahalliy hokimiyati- ishchi va askar deputatlari soveti 17-fevralda muxtoriyat vakillarini taslim bo’lishga da’vat qildi.Ayni vaqtda Toshkentdan Perfilev boshchiligida qurollangan qizil qo’shin olib kelindi va ular darhol ishga solindi.Qo’qondagi millatchi arman dashnoqlari ham bu g’ayriqonuniy bosqinga jalb qilindi.Ayniqsa 19-21- fevral kunlari Qo’qon xalqi ustiga balo-qazo yog’ildi.Shahar o’t ichida qolib, kunpayakun bo’ldi. sovet hukumati Turkiston Muxtoriyati hukumatini shavqatsizlarcha tor-mor etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
