Adabiy til
|
milliy tilning ishlov berilgan, me’yorlashtirilgan oliy formasi
|
Artikulatsiya usuli
|
nutq a’zolari hosil qilgan to‘siqdan havo oqimining portlab, sirg‘alib yoki titrab o‘tishi
|
Artikulatsiya o‘rni
|
talaffuzda ishtirok etuvchi asosiy nutq a’zosi yoki shu a’zoning faol ishtirok etayotgan qismi
|
Arxaizm-frazema
|
hozirgi o‘zbek tilida sinonimi bor bo‘lgan eskirgan frazema
|
Bir tilli lug‘atlar
|
bir til materialiga asoslangan lug‘atlar
|
Bo‘g‘in cho‘qqisi
|
bo‘g‘in markazi, yadrosi. Odatda unli tovush bo‘g‘in cho‘qqisi sanaladi
|
Denotat
|
leksema tomonidan nomlangan narsa-predmet, voqelik
|
Diakritik belgilar
|
harfga qo‘shimcha ravishda birikitirilgan ishora belgilari
|
Dialektizm-frazema
|
biror dialekt yoki shevaga mansub frazema
|
Divergensiya
|
til strukturasidagi o‘zgarishlar ta’sirida bir fonemaning ikki fonemaga bo‘linishi. Mas."k"ning "k"va "q"ga ajralishi
|
Eksperimental (instrumental) fonetika
|
nutq tovushlari, urg‘u kabi birliklarning fizik-akustik va artikulatsion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o‘rganadigan fonetika
|
Ekstralingvistik omillar
|
tildan boshqa sistemalarga oid faktorlar (nolisoniy omillar). Ular til taraqqiyotiga tashqaridan (til va jamiyat, til va ong, til va tafakkur munosabatlari
jarayonida) ta’sir o‘tkazadi
|
Ensiklopedik lug‘atlar
|
tabiat va jamiyatdagi muhim hodisalar, tarixiy-ilmiy voqeliklar, buyuk shaxslar haqida ma’lumot beruvchi lug‘at tiplari
|
Etimologiya
|
tilshunoslikning so‘z va morfemalarning kelib chiqishini o‘rganuvchi bo‘limi
|
Fokus
|
talaffuzda faol va nofaol nutq a’zolari orasida hosil qilingan to‘siq. O‘pkadan kelayotgan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib o‘tishidan shovqinning yuzaga kelishi ana shu fokusda sodir bo‘ladi
|
Fonema
|
so‘zlar, morfemalar va grammatik shakllarning tovush qobig‘ini, binobarin, ma’nolarini ham farqlash uchun xizmat qiladigan eng kichik segment birlik
|
Fonema ottenkalari
|
fonemalarning talaffuzdagi real ko‘rinishlari
|
Fonemalarning differensial belgilari
|
o‘zaro qarama-qarshi qo‘yilayotgan ikki fonemaning farqlanadigan belgilari
|
Fonemalarning integral belgilari
|
o‘zaro qarama-qarshi qo‘yilayotgan ikki fonemaning farqlanmaydigan belgilari
|
Fonetik-fonologik sath
|
til ierarxiyasining tovush tizimidan iborat quyi pog‘onasi (quyi yarusi): nutq tovushlari, bo‘g‘in, urg‘u, ohang va b.lar
|
Fonetika
|
tilshunoslikning fonetik birliklar, ularning fizik-akustik va h.k. xususiyatlari haqida ma’lumot beruvchi bo‘limi
|
Fonetik so‘z
|
nutq tovushlarining ma’lum tartibda joylashuvidan tarkib topgan so‘zning fonetik qiyofasi, leksemaning ifoda plani
|
Fonografema
|
grafemalarning fonemalarni ifodalashga asoslangan tipi
|
Fonologik oppozitsiya
|
differensial belgilar asosida ikki fonemaning bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilishi (fonologik zidlanish)
|
Frazema
|
ko‘chma ma’noli turg‘un konstruksiya
|
Frazemaning ifoda plani
|
frazemaning moddiy-material tomoni: shakli, tuzilishi, leksik va fonetik tarkibi
|
Frazemaning mazmun plani
|
frazemaning frazeologik ma’no va uslubiy bo‘yoqdan iborat semantik tarkibi
|
Frazeologik butunlik
|
frazemaning umumlashgan ko‘chma ma’nosini shu frazema tarkibidagi so‘zlar ma’nolari bilan izohlash mumkin bo‘lgan ibora
|
Frazeologik monosemiya
|
frazemalarda bir ma’nolilik hodisasi.
|
Frazeologik omonimiya
|
omonimlar doirasidagi shakliy tenglik hodisasi
|
Frazeologik paronimiya
|
tarkibidagi birorta leksema bilangina farqlanuvchi frazemalar
|
Frazeologik polisemiya
|
frazemalarda ko‘p ma’nolilik hodisasi
|
Frazeologik sinonimlar
|
bir ma’no asosida birlashgan sinonimlar
|
Frazeologik variatsiya
|
bitta frazemaning ikki xil ko‘rinishi
|
Frazeologik chatishma
|
frazemaning umumlashgan ko‘chma ma’nosi shu frazema tarkibidagi so‘zlar ma’nolari bilan izohlanmaydigan ibora
|
Frazeologiya
|
tilshunoslikning frazemalar bilan shug‘ullanuvchi bo‘limi
|
Gradual oppozitsiya
|
pog‘onali zidlanish
|
Grafema
|
grafik tizimning eng asosiy birligi, ifodalovchi va ifodalanuvchi tomonlari bor bo‘lgan semiotik belgi
|
Grafika
|
yozuv tizimining birinchi (yetakchi) komponenti. U harfiy va noharfiy belgilar vositasida yozuvning tovush tili bilan aloqasini ta’minlaydi
|
Grafik asimmetriya (fonetik-grafik asimmetriya)
|
so‘z tarkibida o‘zaro munosabatga kirishayotgan harf va tovushlar o‘rtasidagi miqdoriy tenglikning buzilishi
|
Grafik simmetriya (fonetik-grafik simmetriya)
|
so‘z tarkibidagi tovush va harflarning miqdoran teng bo‘lishi ("bir tovushga bir harf" munosabatining ta’minlanishi)
|
Grafik sinonimiya
|
shakli har xil bo‘lgan ikki grafemaning ma’lum fonetik-grafik pozitsiyalarda bitta fonemani ifodalashi
|
Grammatik sath
|
til ierarxiyasining morfologik va sintaktik birliklardan iborat eng yuqori pog‘onasi: so‘z turkumlari, grammatik ma’no va grammatik shakllar, so‘z birikmalari va gap, ularning turlari va konstruksiya modellari
|
Grammatik so‘z
|
leksik ma’nosi bo‘lmagan, grammatik mazmunli so‘z (morfema-so‘z)
|
Ierarxiya
|
til tizimida quyidan yuqoriga qarab bosqichma- bosqich joylashgan sathlar (yaruslar) yig‘indisi: fonetik-fonologik sath (quyi yarus), morfemik sath, leksik sath (yuqori yaruslar), grammatik sath (yanada yuqoriroq
|
Intervokal holat
|
undosh fonemaning ikki unli orasida qo‘llanishi. Bunday pozitsiyada (ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda) portlovchi "q" undoshi sirg‘aluvi "g‘" tarzida (qishloq>qishlog‘imiz kabi), jarangsiz "k" undoshi jarangli "g" tarzida (telpak>telpagim kabi) talaffuz qilinadi
|
Istorizm-frazema
|
o‘tmish voqeligiga asoslangan frazema
|
Izohli lug‘atlar
|
so‘z ma’nolari izohlangan, sharhlangan lug‘atlar
|
Ingichka talaffuz
|
unli tovushlarning sayoz til orqa "k","g","ng", til o‘rta "y" va bo‘g‘iz undoshi "h" bilan yondosh bo‘lganda old qator fonema tarzida ingichka talaffuz etilishi
|
Jarangsizlanish
|
ayrim jarangli undoshlarning so‘z oxirida yoki assimilyativ holatlarda jarangsiz undosh tarzida talaffuz etilishi
|
Jaranglilik-jarangsizlik belgilariga asoslangan oppozitsiyalar
|
undosh tovushlarning jaranglilik va jarangsizlik belgilari asosida zidlanish hosil qilishi
|
Kombinator ottenka
|
fonemaning so‘z tarkibidagi tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan ko‘rinishi
|
Konsonantizm
|
undosh fonemalar tizimi
|
Konvergensiya
|
tarixiy taraqqiyot natijasida ikki fonemaning bir fonema holiga kelishi: qadimgi turkiy va eski o‘zbek tillarida alohida-alohida fonemalar bo‘lgan "q" va "o" unlilari shu qonuniyat asosida hozirgi o‘zbek adabiy tilida bitta "o" fonemasiga birlashgan
|
Koordinatsiya
|
ikki tomonlama aloqa
|
Korrelatsiya
|
bir farqlanish belgisi asosida tarkib topgan ikki va undan ortiq oppozitsiyalar qatori
|
Kursning maqsadi
|
talabalarni adabiy tilga oid nazariy va amaliy bilimlar bilan tanishtirish
|
Kursning obyekti
|
hozirgi o‘zbek adabiy tili
|
Kursning vazifalari
|
talabalarga hozirgi o‘zbek adabiy tilining tarixiy ildizlari va dialektal asoslari, adabiy til taraqqiyotini belgilovchi ichki va tashqi omillar haqida ma’lumot berish, ularda hozirgi o‘zbek adabiy tilining sistemaviy va strukturaviy xususiyatlarini mustaqil tahlil qila olish ko‘nikmalarini shakllantirish
|
Ko‘p tilli lug‘atlar
|
bir necha til materiallariga asoslangan lug‘atlar
|
Lablanish va lablanmaslik oppozitsiyasi
|
unli fonemalarning lablar ishtirokiga ko‘ra zidlanishi
|
Lablar ishtiroki
|
unli tovushning hosil qilinishida lablarning faol yoki nofaol ishtiroki
|
Lahja
|
fonetik, leksik va grammatik umumiylik asosida birlashgan shevalar yig‘indisi. U dialekt nomi bilan ham ataladi
|
Leksik-frazeologik antonimlar
|
so‘z va frazema orasidagi ma’no ziddiyatiga asoslangan antonimlar
|
Leksik-frazeologik sinonimlar
|
so‘z va frazemalar o‘rtasidagi ma’no birligiga asoslangan sinonimlar
|
Leksik ma’no
|
leksemaning nimanidir nomlashi, atashi, anglatishi
|
Leksik sath
|
til ierarxiyasining lug‘at boyligidan iborat yuqori pog‘onasi: so‘zlar, iboralar, ularning turli qatlamlari
|
Leksik so‘z
|
leksik mazmunli so‘z (leksema)
|
Leksikografiya
|
tilshunoslikning lug‘atchilik bilan shug‘ullanuvchi sohasi
|
Leksikologiyaning obyekti
|
tilning lug‘at boyligi, leksik tizimi.
|
Lisoniy lug‘atlar
|
til birliklari, til tizimiga xos kategoriyalar haqida ma’lumot beruvchi lug‘atlar
|
Lisoniy omillar (lingvistik faktorlar)
|
tilning strukturaviy va sistemaviy xususiyatlaridan kelib chiqadigan omillar
|
Lingvistik omillar
|
til strukturasi va sistemasiga mansub bo‘lgan, shu tizim qoida-qonuniyatlaridan kelib chiqadigan omillar: fonemalarning funksional xususiyatlari, morfema tiplari, leksik va grammatik tizimlar xususiyatidan kelib chiqadigan faktorlar. Ular lisoniy omillar deb ham yuritiladi
|
Logografemalar
|
tushunchalarni yoki tushuncha nomi bo‘lgan so‘zlarni yozuvda ifodalaydigan grafemalar (raqamlar, simvollar)
|
Lug‘aviy birliklar
|
so‘z va iboralar (leksema va frazemalar)
|
Monofonemali grafema
|
mazmun planida faqat bitta fonema kodlashtirilgan fonografema
|
Monograf
|
shaklan bir harfga teng grafema
|
Neologizm-frazema
|
yangi paydo bo‘lgan va yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotmagan neologizm
|
Nolisoniy omillar (ekstralingvistik faktorlar)
|
til taraqqiyotiga (shu jumladan,leksik tizim rivojiga) tashqaridan ta’sir o‘tkazuvchi omillar: ijtimoiy-siyosiy tuzum, psixologiya, urf-odatlar, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, adabiyot-san’at va boshqalar
|
Nomema
|
leksemaning tovush tomoni, nomi
|
Nominativ birlik
|
nomlash xususiyatiga ega birlik
|
Norma (me’yor)
|
adabiy tilga va adabiy nutqqa xos barqaror belgi-xususiyatlar.Ular ijtimoiy til amaliyotida tanlab olinadi vamustahkamlanadi
|
Nutq
|
til vositalari ishtirokida fikr ifodalash jarayoni
|
Omofrazemalar
|
shaklan teng bo‘lgan frazemalar
|
Onomasiologiya
|
leksik birliklarni nomlash va tushuncha anglatish prinsiplari hamda qonuniyatlari haqida ma’lumot beruvchi soha
|
Orfoepiya
|
to‘g‘ri (adabiy) talaffuz me’yorlari tizimi
|
Orfografik belgi
|
to‘g‘ri yozish normalarini ta’minlashda qo‘llanadigan maxsus noharfiy belgilar (mas., defis)
|
Parafrazemalar
|
paronimik munosabatda bo‘lgan frazemalar
|
Polifonemali grafema
|
mazmun planida ikki va undan ortiq fonema kodlashtirilgan fonografema
|
Poligraf
|
shaklan ikki yoki undan ortiq harflar qo‘shilmasiga teng bo‘lgan analitik grafema
|
Pozitsion ottenka
|
fonemaning so‘z yoki bo‘g‘indagi pozitsiya talabiga moslashgan ko‘rinishi
|
Pozitsion xususiyatlar
|
nutq tovushlarining so‘z tarkibidagi o‘rni (unlining urg‘uli yoki urg‘usiz bo‘g‘inda, undosh tovushning kuchli yoki kuchsiz pozitsiyada bo‘lishi), shu omil ta’sirida yuz beradigan hodisalar
|
Prosodemografemalar
|
yozuv tizimining noharfiy belgilari (urg‘u belgisi va tinish belgilari)
|
Qisqa talaffuz
|
urg‘usiz bo‘g‘indagi unlining qisqa va kuchsiz (bilinear-bilinmas) talaffuz etilishi
|
Qiyosiy fonetika
|
qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab o‘rganadigan fonetika
|
Referent
|
til birligi ifodalaydigan tushuncha, fikr predmeti
|
Segment birliklar
|
so‘z yoki morfema tarkibida (yoki nutq oqimida) gorizontal chiziq bo‘ylab birin-ketin keladigan birliklar: nutq tovushi, bo‘g‘in, fonetik so‘z, takt, fraza
|
Semasiologiya
|
leksik birliklarning semantik tarkibi va u bilan bog‘liq masalalarni o‘rganuvchi soha
|
Semema
|
leksik ma’no
|
Signifikat
|
til birligi ifodalaydigan ma’no
|
Singarmonizm
|
so‘zning asosi va affiks tarkibidagi unlilarning o‘zaro uyg‘unlashuvi, garmoniyasi
|
Sintagmatik xususiyat
|
so‘z yoki bo‘g‘in tarkibida tovushlarning zanjirsimon joylashuvi, birin-ketin kelishi, gorizontal chiziq bo‘ylab joylashuvidan kelib chiqadigan xususiyatlar
|
Sintaksis
|
qurish, tuzish, bilashtirish ma’nosini bildiradi
|
Sistema
|
har biri alohida mustaqil (avtonom)bo‘lgan murakkab mexanizmlar (fonemalar izimi, morfemalar tizimi, leksik birliklar tizimi, sintaktik konstruksiyalar tizimi) o‘rtasidagi aloqadorlikdan tarkib topgan makrotizim
|
Sintetik grafema
|
nutq oqimida bir yo‘la ikki fonemani ifodalaydigan monograf. Kirill o‘zbek yozuvidagi е,ё,ю,я harflari shunday grafemalardir
|
Soha ensiklopediyalari
|
faqat bir sohaga oid ma’lumotlar beriladigan qomusiy lug‘atlar
|
Struktura
|
bir butun tizim (makrotizim) tarkibidagi mikrotizimlar, ular o‘rtasidagi aloqalar mexanizmi
|
Subordinatsiya
|
bir tomonlama aloqa
|
Supersegment birliklar
|
urg‘u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar, ular so‘zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo‘lishi bilan segment birliklardan farq qiladi
|
Tanituvchi vazifa
|
fonetik birliklarning so‘z qiyofasini "tanib olish" va shu orqali so‘zning ma’nosini "eslab qolish" uchun xizmat qilishi
|
Tarixiy fonetika
|
xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan til tovush tizimini diaxron planda va dinamik holatda (tarixiy taraqqiyotda) o‘rganadi
|
Tarixiy leksikologiya
|
ayrim olingan bir tilning lug‘at boyligini tarixiy taraqqiyot jarayoni bilan bog‘lab o‘rganadigan leksikologiya
|
Tavsifiy fonetika
|
xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan tilning fonetik tizimini statika holatida (til taraqqiyotining oldingi bosqichlarida yuz bergan hodisalar bilan bog‘lamay) o‘rganadi
|
Tavsifiy leksikologiya
|
ayrim olingan bir tilning lug‘at boyligini shu til leksikasining avvalgi taraqqiyoti bilan bog‘lamay o‘rganadigan leksikologiya
|
Til
|
fonetik, leksik va grammatik vositalar o‘rtasidagi aloqa-munosabatlardan tarkib topgan barqaror tizim (sistema)
|
Tilning gorizontal (yotiq) harakati
|
fonemalar artikulatsiyasida tilning pastki tishlar tomon cho‘zilishi yoki orqaga tortilishi
|
Tilning uch darajali ko‘tarilishi
|
unli fonemalarning hosil bo‘lishida tilning tanglay tomon ko‘tarilish darajasi: quyi ko‘tarilish, o‘rta ko‘tarilish, yuqori ko‘tarilish kabi
|
Tilning vertikal (tik) harakati
|
tilning uch darajali ko‘tarilishida yuzaga keladigan belgilar
|
Transkripsiya
|
fonemalarning turli ottenkalarini, shuningdek, lahja va shevalarga xos fonetik xususiyatlarni yozuvda aniq ifodalash uchun shakllantirilgan maxsus grafik belgilar tizimi
|
Turkumlik semalari
|
leksik ma’noga tayangan holda leksemalarning grammatik ma’nolarini belgilaydigan, shu asosda leksemalarning so‘z turkumlariga uyushishini ta’minlaydigan semalar
|
Tushuncha
|
obyektiv borliqdagi predmet yoki hodisalarning inson miyasida aks etgan umumiy tasavvuri
|
Umumiy fonetika
|
fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari haqida ma’lumot beruvchi turi
|
Umumiy leksikologiya
|
leksikologiyaning barcha (yoki ko‘pchilik) tillar lug‘at boyligi taraqqiyotiga xos umumiy qonuniyatlarni aniqlash va yoritish bilan shug‘ullanuvchi turi
|
Universal ensiklopediyalar
|
tabiat va jamiyatning barcha sohalariga oid muhim voqelik-hodisalar haqida ma’lumot beruvchi qomusiy lug‘atlar
|
Uslubiy bo‘yoq
|
frazemalarning ijobiy yoki salbiy baho ifodalovchi semalari
|
Uzus
|
leksema, frazema, so‘z shakli va sintaktik konstruksiyalarning til egalari tomonidan qabul etilgan qo‘llanishi
|
Valentlik
|
leksemaning birikma yoki gap tarkibida boshqa leksemalar bilan aloqaga kirisha olish xususiyatlari
|
Variatsiya
|
fonema ottenkasining Moskva fonologlari maktabiga qabul qilingan nomi
|
Vokalizm
|
unli fonemalar tizimi
|
Xususiy fonetika
|
fonetikaning muayyan bir til tovushlari, ularning turlari, fizik-akustik va artikulatsion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi
|
Xususiy leksikologiya
|
leksikologiyaning muayyan bir til lug‘at boyligi haqida ma’lumot beruvchi turi
|
Yo‘g‘on talaffuz
|
unli tovushlarning chuqur til orqa "q","g‘","x" undoshlari ta’sirida orqa qator fonema tarzida yo‘g‘onlashuvi
|
O‘z qatlam frazemalari
|
o‘zbek tilining o‘ziniki bo‘lgan frazemalar
|
O‘zlashgan qatlam frazemalari
|
boshqa tillardan kalka usulida yoki o‘zicha (o‘zgarishsiz) o‘zlashtirilgan frazemalar
|
Shakllantiruvchi vazifa
|
fonetik birliklarning "qurilish materiali", leksema yoki morfemalarning ifoda planidagi moddiy asos sifatidagi vazifalari
|
Sheva
|
muayyan tilning o‘ziga xos fonetik, leksik va grammatik xususiyatlariga ega bo‘lgan eng kichik qismi
|
Cho‘ziq talaffuz
|
urg‘uli bo‘g‘indagi unlining urg‘usiz bo‘g‘indagi unlidan cho‘ziqroq bo‘lishi. Bu xususiyat ruscha leksik o‘zlashmalarda, ayniqsa, sezilarli bo‘ladi
|
