16
II.2.
Jaqtılıq difraksiyasi
Jaqtılıq tásiri astında bolatuǵın difraksiya hádiysesi payda bolıwınıń tiykarǵı
shártleri haqqında.
Jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylap tarqalıw nızamınıń búklemi yamasa jaqtılıqtıń
qarsısına qoyılǵan tosqınlıqlardı arqa táreplerden aylanıp ótiw hádiysesine jaqtılıqtıń
difraksiyasi dep ataladı.
Difrakciyaniń
tiykarǵi
sharti:
AB
ge teń.
3-súwretde S jaqtılıq dáregi
berilgen S
jaqtılıq dáreginen jaqtılıq tusirsek,
jaqtılıqtıń qarsısındaǵına qoyılǵan tosıqtı
arqa tárepleme aylanıp ekranǵa túsedi.
Bul
halda
difraksiya
hádiysesin
kóriwimiz múmkin.
Jaqtılıqtıń difrakciya pánjereleri.
3-súwret
Eger eni B bolǵan pánjerege parallel nurı tusse, bul sańlaqtan ótken nurlardı linza
arqalı fokuslasaq ekranda jaqtılıqtıń maksimum hám minimumlardi gúzetemiz. Bul
maksimum hám minimumlar (sańlaqtan difraksiyalanip ótken nurlar) interferensiyasi
menen tushintiriledi. Nurlardı parallel túsiwden oqıwı, yaǵnıy eni B bolǵan sańlaqta
difraksiyalaniwshi múyesh astında bolsın, ol halda sańlaqtıń
shettegi elementar
bólimlerinen shıqqan nurlardıń optikalıq jollar parqı pútkil tolqın uzınlıqlarına (Rh)
ǵa teń bolsa hám minimum yarım tolqın uzınlıqlarına teń bolsa, maksimum shártleri
atqarıladı. Sonday eken, difraksiyalanǵan nurlardıń interferensiyalarina minimumlar
shárti:
2
/
)
1
2
(
sin
k
B
(k=1,2,3…)
formula menen ańlatıladı.
2. Tábiyatdaǵı tábiyiy difraksion pánjere haqqında,
jasalma difraksion
pánjereniń jaratılıwı haqqinda.
ekran
A
S
B
17
Difraksion pánjere dep, aralıq penen ajıratılǵan sanliqlar sistemasına aytıladı.
Tábiyatta tábiyiy difraksion hám jasalma difraksion pánjere bar bolıp tabıladı.
(4-súwret) den sol zat usıdan ayqın boladı, qálegen
elementlardı shólkemlesken atomlar málim bir
nizamlıq tiykarında, kristall tegislikler boyınsha
jaylasqan boladı. Boddaniń shólkemlesken
atomlardıń ólshemi r0=10-10 m átirapında hár eki
atom aralıǵindaǵı aralıq 2d sin (7) atomlardıń
ólshemine teń bolıp tabıladı. Tábiyattıń ózi tábiy
difraksion pánjeredı jaratıp qoyǵan edi.
Bunday
jaǵday daǵı difraksion hádiysesin nizamlıqların
1911- jılda Vulf hám Breggerler tárepinen
tájiriybeler tiykarında anıqlanǵan. Sanliq hám
ashıq bolmaǵan aralıqtı óz ishine alıwshı d aralıq
difraksion pánjereni turaqlısı yamasa dáwiri bolıp
esaplanadı.
4-súwret.
Suwretden kórinip turıptı, olda, pánjerege parallel túsip atırǵan nurlar málim. Ol
múyeshke awadi hám málim jollar parqına iye boladı.
d
1
2
3
I
II III IV
5-súwret.
hp.H
18
Máselen:
sin
1
1 hám 3 nurlar arasindaǵi jollar parqi:
sin
2
2
ge
ten hám basqa.
Eger
,
sin
k
k=0,1,2… shártler atqarılsa ol halda bul nurlardıń
faralari
2kп de parq etip bir-birin interfrensiya nátiyjesinde kúshaytırıledı. Soniń ushin bul
shárt difraksion pánjereniń interfrension maksimumlar shárti dep ataladı. Kersinshe
difraksiyalangan nurlar ushin minimumlar shárti, (k=0, 1, 2, …) d difraksion pánjere
turaqlısı.
2
/
)
1
2
(
sin
Do'stlaringiz bilan baham: