Texnologiyasi

To’ldiruvchilarning dona va modda zichligi 
   To’ldiruvchilar  donalari  zichligi,  bu  quruq  shag‘al  yoki  chaqiq  tosh 
namunasi  massasining  uning  donalari  xajmi  yig‘indisiga  nisbatan  aytiladi. 
To’ldiruvchilar  donalari  hajmi,  to‘ldiruvchilardan  olingan  namunalarni  suvda  va 
havoda massasini o’lchashdagi farq bilan aniqlanadi. Buning uchun to’ldiruvchilar 
namunasini  suvda  o’lchashda    undagi  g‘ovaklar  suv  bilan  to’ladi,  shu  sababli 
to’ldiruvchilar namunasi oldindan suvga solib qo‘yiladi . 
To’ldiruvchilar donalari zichligi (g/sm³) quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
сув
з
m
m
m





3
2
1
, ( kg/m³)  
  
bu erda:  
m
1
 - 
to’ldiruvchi namunasining  quruq  holatdagi massasi, g
 
m
2
  - 
to’ldiruvchi  namunasining  suv  shimgandan  so’ng,  xavoda  o’lchangan 
massasi, g 
m
3
  - 
to’ldiruvchi  namunasining  suv  shimgandan  so’ng,  suvli  muhitda 
o’lchangan massasi, g 
              ρ
suv
 – 
suvning zichligi, 1g/sm³ ga teng.
 
To‘ldiruvchilarning  dona  zichligini  aniqlashda,  ishni  qulay  borishi  uchun 
UzRST  bo’yicha  shag‘al  yoki  chaqiq  tosh  namunasi  1l  hajimdagi  maxsus 
perforirlangan  idishga  joylashtiriladi,  birgalikda  barcha  jaraënlar  bajariladi. 
Konteyner bilan to’ldiruvchi namunasining massasini o’lchangandan so‘ng, bo’sh 
konteynerni suv va xavoda aniqlangan massasi ayriladi. 
Keltirilgan izlanishlar olingan to‘ldiruvchi namunasidagi donalarning o’rtacha 
zichligini  aniqlash  imkonini  berdi.  G‘ovak  to’ldiruvchilarning  aloxida  donalarini 
zichligini  aniqlashda  to‘ldiruvchi  donalari  xajmiga  nisbatan  yuqori  dispers 
sochiluvchan  muxitda  o’lchanadi.  UzRST  ga    bo‘yicha  qizdirilgan  kvars  qumi 
ishlatiladi.  Bunda  qum  idishga  yuqorisigacha  to’ldiriladi,  so’ngra  galma-gal 
to’ldiruvchi  donasi  qo’shiladi,  idish  yana  qum  bilan  to’ldiriladi  va  qolgan  suv 
xajmi  o’lchanadi.  Bu  oxirgisi  esa  to’ldiruvchi  donasi  xajmiga  mos  keladi  bunda 
qum va idishni zichlash mumkin emas.  

---

20 
 
To’ldiruvchining  suvli  muhitdagi  hajmi,  uning  qum  yoki  boshqa  muhitdagi 
xajmidan farq qilishi mumkin.   
Beton  tarkibini  hisoblashda  beton  tarkibida  to’ldiruvchi  donasi  egallagan 
xajmni  bilish  kerak.  Ko’p  to’ldiruvchilar  uchun  ayniqsa  ochiq  g‘ovakli 
to’ldiruvchilar uchun bu hajm  yuqorida keltirilgan usulda kam aniqlanadi, chunki 
dona ochiq g‘ovaklari suv yoki sement bilan to’ladi. 
Shu  sababli  UzRST  ga  ko’ra  to’ldiruvchi  donalarining  zichligini  sement 
qorishmada  aniqlash  yaxshi  samara  beradi.  Quruq  g‘ovak  to’ldiruvchi  (shag‘al 
yoki chaqiq tosh) 3,5 l xajmda,  1,7 kg sement va 3,4 kg kvars qumi olinadi.  
Beton  qorishmasini  aniq  konsistensiyaga  kelgunicha  suv  qo’shiladi. 
Aralashtirilgan  beton  qorishmasi  15  minut  davomida  ushlab  turiladi.  So’ngra 
barcha qorishma 5l sig‘imli idishga solinadi va 30-60 sekund davomida zichlanadi 
(vibromaydonchada), beton qorishmasining zichligi aniqlanadi. 
   Yirik  to’ldiruvchining  sement  qorishmasidagi  zichligi  (g/sm³)  quyidagi 
formula bo’yicha aniqlanadi: 
)
(
3
.
.
сув
к
к
ц
ц
cм
см
т
ц
з
m
m
m
M
m









 ,
 ( kg/m³) 
 
bu erda: 
ρ
sm
 
– beton qorishma zichligi , kg/l 
              
m
3
 – 
quruq g‘ovak to’ldiruvchi massasi , kg  
              
M –
 aralashmadagi barcha materiallar sarfi, 
                     (suv xam inobatga olinadi ), kg  
              
m
s
 
– aralashmadagi sement massasi, kg  
              
ρ
s
 -  siment chichligi, UzRST bo’yicha – 3,1 g/sm³ teng.  
              
m
k
 – 
aralashmadagi kvars qumi massasi, kg 
              
ρ
k
 - kvars qumi zichligi – 2,65 g/sm³ ga teng.  
              
m
suv
 
– aralashmadagi suv massasi, kg  
To’ldiruvchining  modda  zichligi  boshqa  qurilish  materiallari  singari 
namunani  juda  mayda  kukun  xolatida  maydalab,  so’ngra  namuna  kukunini 

---

21 
 
absalyut  xajmining  kukunga  kiritilgan  suv  yoki  kerosin  xajmiga  nisbati  pinometr 
yoki Le-Shatel’e asbobida aniqlanadi. 
 
3-§.