|
Январь 2021 3-қисм
Тошкент
филга жуда ўхшайди.
Ўзбекистон ҳудудида олиб борилган археологик тадқиқотлар шахматнинг ўлкамизга
кириб келиши тарихини ҳам бирмунча ойдинлаштиради. Сурхон воҳасидаги Далварзин-
тепадан милоднинг ii асрга оид, фил ва буқа тасвирланган фил суягидан ясалган иккита
мўъжаз ҳайкалча топилган. Мутахассислар бу топилмалар шахмат доналари эканлигини ва
шахмат бизнинг юртимизга Кушон подшолиги даврида Ҳиндистондан, буддавийлик дини
билан биргаликда чатуранга сифатида кириб келганлигини таъкидлайдилар. Чатуранга ми-
лоднинг Vi асрларида Эронга ва бу давлат орқали Арабистонга ўтган. Араб халифалиги
даврида, айниқса iХ-Хii асрларда Мовароуннаҳрда рўй берган буюк Ренессанс, даврида
барча фанларнинг юксак суратлар билан ривожланиши жараёнида, чатуранга–шатранж-
нинг ўйин усуллари такомиллашганлиги, унинг мукаммал назарияси ишлаб чиқилганлиги
шубҳасиздир.
Инсоният тафаккурининг буюк кашфиётларидан бири албатта, бу шахмат, яъни Шарқда
ўрта асрларда шатранж номи билан машҳур бўлган ўйиндир. Шахмат – бу нима, ўйинми,
спортми, санъатми, бу ҳақда жуда кўплаб таърифлар мавжуд. Менинг фикримча шахмат
– бу минг йиллар давомида сайқалланиб юксак санъат даражасига кўтарилган тафаккур
ўйинидир. Минг йиллар давомида миллионлаб одамларни ўзига оҳанрабодек тортиб келган
бу ўйинни ҳар қанча таърифласа арзийди. Асрлар давомида бу ўйин ривожланиб, ўзгариб
борганлиги тарихдан маълум. Манбаларда айтилишича, буюк бобокалонимиз Абу Райҳон
беруний ўз даврининг тенгсиз шатранж устаси бўлган экан. бу зотнинг буюк тафаккурга
эга бўлишида, фанларнинг ўнлаб соҳаларида баракали ижод қилиб, юзлаб ўлмас асарлар
яратишида шахматнинг ҳам ўрни беқиёс бўлган, десак янглишмаймиз, албатта.
Султон Махмуд Ғазнавийнинг Ҳиндистонга қилган кўплаб юришларида беруний ҳам
иштирок этган, лекин улуғ бобомизнинг ҳарбий қўшин таркибида Ҳиндистонга сафарлари
илм мақсадида бўлган. беруний Ҳиндистонга сафар қилиши арафасида ва сафар чоғида
ҳиндларнинг санскрит тилини мукаммал ўрганган, бу тилда ёзилган юзлаб китобларни
мутолаа қилган. У Ҳиндистоннинг тарихи, ўша даврдаги табиати, фанлари, ҳиндларнинг
қадимий маданияти билан қизиққан ва ўзининг беназир “Ҳиндистон” асарини ёзган.
Ҳиндистонлик олимларнинг эътироф этишларича, қадимдан то ҳозирги кунларгача
ҳам, Ҳиндистон тарихи бўйича берунийнинг бу асари каби мукаммал асар бошқа яратил-
маган. буюк бобомиз Ҳиндистонга бормасидан аввал ҳам шахмат билан яқиндан таниш
бўлганлиги, шахмат борасида ҳам махсус асарлар ёзганлигини тахмин қилса бўлади. Чун-
ки беруний ўзи доимий равишда шуғулланган математика, геодезия, география, астроно-
мия каби аниқ фан соҳаларидаги асарларидан ташқари фалсафа, тарих, мусиқа, шеъри-
ят ва бошқа яна кўплаб соҳаларга бағишлаб юзлаб асарлар ёзганлиги тарихдан маълум.
Шунинг учун ақл билан ўйналадиган бу ўйинга беруний каби буюк тафаккур эгасининг
алоҳида муносабат билдирмаслиги мумкин эмас, албатта ва бунга қуйидаги воқеа ҳам
исбот бўла олади.
беруний “Ҳиндистон” асарида шахматнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ қизиқ бир ри-
воятни келтиради. бир брахман ўзи кашф қилган шахмат ўйинини рожага кўрсатади. Рожа
эса бундай ақлли брахманни тақдирлашга қарор қилади ва брахмандан нима совға оли-
шини исташини сўрайди. брахман эса унинг олдига шахмат тахтасини ёзиб, – биринчи
хонага битта буғдой донаси, иккинчи хонага иккита буғдой донаси, учинчи хонага тўртта,
тўртинчи хонага саккизта, бешинчи хонага ўн олтита, олтинчи хонага ўттиз иккита, ет-
тинчи, саккизинчи... ва шу тариқа олтмиш тўртта хонага ҳисоблаб буғдой берсанг етарли,
– деди. Рожага бу арзимас совға кулгили бўлиб туюлади ва брахманни ахмоқ деб ўйлаб,
омборчини чақириб брахманга айтган буғдойини бериб, жўнатиб юборишга топшириқ
беради. бирмунча вақтдан кейин омборчи қайтиб келиб рожага брахманга бериладиган
бунча буғдой нафақат рожанинг омборида, балки бутун Ҳиндистонда, ҳатто ер юзида ҳам
йўқлигини маълум қилади. бунчалик сонга эга бўлган буғдой уюмини сиғдириш учун
ҳажми 90 км³ бўлган тасаввурга сиғдириб бўлмайдиган даражада улкан омбор керак бўлар
экан.
берунийнинг мана шу ривояти ҳам шахматнинг Ҳиндистонда кашф этилганлигига бир
ишорадир.
Соҳибқирон бобомиз Амир Темурнинг буюк саркардалик қобилиятининг ривожида ҳам
шубҳасиз шатранжнинг хизмати катта бўлган. бобомиз фақат уруш майдонларида эмас,
15
Do'stlaringiz bilan baham: |
