Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi kafedrasi voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish

oldini olish masalalari 
 
AQSHda voyaga yetmagan shaxslar huquqbuzarliklari – bolalar va 
o`smirlarning, xususan o`n sakkiz yoshga to`lmaganlar tomonidan sodir etilgan 
har qanday jinoyatchilikka tegishlidir. Ko`p tadqiqot va munozaralar AQSHda 
voyaga yetmaganlar o`rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikning muammosiga 
qaratilgan. Tadqiqot, asosan, voyaga yetmaganlar o`rtasida huquqbuzarlik va 
jinoyatchilikning sabablari va qaysi strategiyalar yoshlar orasida jinoyatchilik 
darajasini muvaffaqiyatli kamaytirganligiga qaratilgan. Garchi tadqiqotlar 
munozarali baxslar va tortishuvlarga sabab bo`lsa-da, ko`plab munozaralar 
yoshlar uchun qamoqxonada yoki boshqa joylarda jazoni o`tash va qayta tiklash 
yuzasidan bo`ladi. 
Demografiya
shaklining AQSHdagi ko`rinishiga e`tibor qaratgan holda 
voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotgan jinoyatchilikning ahvoli haqida 
taasavurga ega bo`lishimiz mumkin. 2013-yilga kelib Qo`shma Shtatlarda 
taxminan 75 million voyaga yetmagan bolalar bo`lgan. Jumladan, amerikalik to`rt 
kishidan bittasi voyaga yetmagan huquqbuzar bolalar hisoblangan. Xususan, 
2009-yilda AQShda 74,5 million voyaga yetmaganlar bor edi, bu 2007-yilga 
nisbatan 2 millionga ko`pdir, AQSHda voyaga yetmagan bolalar soni kamida 
2015-yilga qadar ko`paytirilishi mo`ljallangan. Aslida, 
Bolalar va oila statistikasi 
federal idoralari
2050-yilga borib, voyaga soni 101,6 millionga yetishi 
mumkinligini bildirgan. Agar voyaga yetmagan bolalarning jinoyatchilik darajasi 
aholi, hatto tendensiyalar bilan ortishi kerak bo`lsa, bu minglab voyaga yetmagan 
bolalar jinoyatchiligiga aylanib qolishi mumkinligini ham pragnoz qiladi. 
Shuningdek, 2009-yilda bolalar o`rtasida 0-5, 6-11 va 12-17 yoshdagi bolalar 
guruhlarining uchta klassifikatsiyasi taxminan solishtirilganda teng ko`rsatkichlar 
bilan baholangan. 2009-yilda voyaga yetmaganlar masalalari bilan alohida 
tarkibda ish olib boruvchi Adliya va jinoyatchilikni oldini olish idorasi tomonidan 
ma`lumotlar e`lon qilinishiga ko`ra, barcha voyaga yetmagan jinoyat sodir etgan 

---

58 
bolalarning 57 foizi oq tanlilar, 10 foizini qora tanlilar, 1 foizini amerikalik 
hindular, 5 foizi Osiyoliklar, 22 foizi ispanlar tashkil etgan. Voyaga yetmagan 
bolaning voyaga yetmagan huquqbuzarga aylanish ehtimoli bilan bevosita bo`liq 
bo`lgan ko`plab omillar mavjud bo`lib, o`z o`rnida ular bir biridan keskin farq 
qiladi. Xususan, bolaning qashshoqlik darajasi irqi va yashash joyiga qarab farq 
qilishi mumkin (va bu yerda tilga olinmagan boshqa omillar ham mavjud). Misol 
uchun, 2009-yilda qora tanli ispan bolalari oq tanli bolalarga qaraganda uch 
barobar ko`proq kambag`al bo`lishi qayd etilgan. Bundan tashqari, 2010-yilda 
barcha bolalarning 21 foizi qashshoqlikda yashayotganliklari aniqlangan. Ushbu 
qashshoqlikning 13 foizi ikkita oilada yashagan, 40 foizi bitta ota-ona bilan, 43 
foizi faqat bitta ona, 22 foizi faqat bitta otasi bilan yashagan va qashshoq 
bolalarning 43 foizi yolg`iz yashagan hech qanday ota-onasi bo`lmagan. Ushbu 
statistik ma`lumotlarga ko`ra, bola qashshoqlik darajasining o`sishi, bolaning o`z 
ota-onasi bilan juda kam birga yashashidan dalolat beradi. Yuqorida qayd etilgan 
demografik statistika, voyaga yetmagan bolalarga xosdir, bu esa, o`z navbatida, 
voyaga yetmagan huquqbuzarlik bilan chambarchas bo`liqdir. Yuqorida 
keltirilgan demografik ko`rsatkichlarning aksariyati davlat darajasida o`zgarib 
boradi. 
Voyaga yetmagan huquqbuzarlarning jinoyatlarini sodir etish vaqtlari 
ular maktabda bo`lmagan paytlari bilan ham uzviy bog`liqdir. Jumladan, maktab 
kunlarining davomiy dars o`tilishi paytida darsdan keyin voyaga yetmagan 
bolalar 
jinoyatchiligi 
pasayib, 
kunduzgi 
va 
kechqurun 
qo`shimcha 
mash`ulotlarining qolgan vaqtlarida jinoyat sodir etish darajasi keskin tushib 
borganligi kuzatilgan. Shuningdek, ta`til kunlari yoki maktabga borilmaydigan 
kunlarda tushdan keyin, kechqurun soat 19:00 dan kechki 21:00 gacha (odatda 
tungi vaqtda) voyaga yetmaganlar tomomidan sodir etiladigan jinoyatchilikning 
statistikasi kun sayin ortib borishi ham aniqlangan. So`nggi-yillarda davlat 
maktablari yomonlashgani sababli, maktabdan keyingi tadbirlar uchun imkoniyat 
kamaygan, shu davrga kelib shahar bog`lari va dam olish maskanlari 
moliyalashning qisqartirilishiga uchragan, har ikkala omil ham o`sha soatlarda 

---

59 
bolalar uchun yuqori xavfli muhitni yaratilishiga zamin yaratib quydi. Bu voyaga
uchun maktabdan tashqari dasturlar va tadbirlarni moliyalashtirish voyaga