Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

Polimorfizm
 
(grekcha,  “poli-ko‘p,  morphe  -  shakl”)  –  bu  turli  sharoitlarida  kristallash 
jarayonida  kristallari  bir-biridan  simmetriya  guruhi  yoki  shakli,  fizikaviy,  ayrim  holatlarda 
kimyoviy  xossalari  bilan  farqlanuvchi  kristallarni  paydo  qiluvchi  kimyoviy  moddaning 
xususiyatidir. 
Ma’lumki,  polimorf  modifikatsiyalarni  ko‘pchilik  kimyoviy  va  shu  jumladan  dorivor 
moddalar  hosil  qiladi.  Devi  (1809)  tomonidan  uglerodni  polimorfizmi  (grafit,  ko‘mir,  olmos) 
kashf  etilgandan  keyin  bir  polimorf  modifikatsiyani  ikkinchi  turiga  o‘tishi  to‘liq  o‘rganilgan. 
Tadqiqotchilarni  ta’kidlashlariga  ko‘ra,  moddaning 
kimyoviy  tarkibi
  o‘zgarmay  qoladi  va  sifat 
ko‘rsatkichini baholashda qo‘llaniladi. Dorivor moddalardagi polimorfizm xossalarini o‘rganish 
tadqiqotlari  bo‘yicha  ilmiy  mulohazalar  A.I.Tensova,  Xalebleyna,  Bo‘she  va  Xalabalalar 
ishlarida keltirilgan. 
Kukun  holdagi  qattiq  dorivor  moddani  zarrachalari  turli  tuzilishga  ega  bo‘lib  (kristallik 
yoki  amorf),  u  moddalarni  molekulyar  strukturasini  xususiyatlariga  bog‘liqdir.  Elektron  – 
mikroskopik  tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  atomlarni  molekulada  joylashishi  chegaralangan  va 
kristallanish jarayonida belgilangan sharoitda kristallarni yo‘naltirilgan o‘sishi natijasida dorivor 
moddalar ko‘p holatlarda kristallik tuzilishga egadir. 
Ularning amorf holatlari kamroq uchraydi. Har qanday dorivor modda ma’lum sharoitda 
(
erituvchi,  harorat,  bosim  va  boshqalar
)  ma’lum  sistemada  kristallanadi  va  ma’lum  fizik-
kimyoviy xossalarga ega bo‘ladi (eruvchanlik, suyuqlanish harorati, nisbiy yuza, mustahkamlik, 
shakl,  zarracha  o‘lchamlari  va  boshqalar).  Sharoit  o‘zgartirilganda  modda  boshqa  sistemada 
kristallanadi  va  o‘zga  fizik-kimyoviy  xarakteristikalarga  ega  bo‘ladi  va  mos  holda    boshqa 
biologik samaradorlikkni ko‘rsatadi. 
Kukunlarni mavjud AMH dagi fizik xossalari, ya’ni “kristal”, “mayda kristal”, “amorf” 
va “yengil kukun” kabilar texnologik jarayon uchun yetarli, ammo terapevtik faolligiga ta’sirini 
kristallokimyo berishi lozim.  
Dorivor  moddalarni  idenfikatsiyalash  uchun  ettita  kristallografik  sistemalar  mavjud 
(singoniy) – monoklin, diklin, trigonal, tetragonal, geksagonal, rombik, kubik. I.Ya.Andronik va 
F.V.Babilev  kristallik  dorivor  moddalar  uchun  difraktogrammalar  atlasini  tuzib,  kristallik 
dorivor moddalarni difraksion spektrlari bo‘yicha identifikatsiyalash uchun informatsion-qidiruv 
sistemasini  ishlab  chiqdilar.  Atlas  va  avtomatlashtirilgan  qidiruv  sistemasidan  foydalanish 
dorivor moddalarni indentifikatsiyalashtirishni tezlashtiradi. 
Suyuq va yumshoq dori shakllarida turli polimorf modifikatsiyalar hosil bo‘lishi mumkin 
(masalan;  erituvchilar  o‘zgartirilganda,  suyuq  va  yengil  dori  shakllariga  turli  qo‘shimcha 
moddalar  kiritilganda,  quritilganda,  tozalanganda,  dorivor  preparatlar  tayyorlanganda  va  ularni 
saqlash jarayonida). 
Dorivor moddalar orasida polimorfizm hodisasi salitsilatlar, barbituratlar, sulfanilamidlar 
va  garmonal  vositalar  uchun  xarakterlidir.  Ko‘pchilik  modifikatsiyalar  uchun  maxsus  nomlar 
bo‘lmagani uchun α, β harflari yoki I, II, III raqamlari bilan belgilanadi. 
Dorivor  vositalarni  polimorf  modifikatsiyalariga  misollar  ko‘p.  Jumladan,  atsetilsalitsil 
kislotasini  ikkita  polimorf  modifikatsiyasi  mavjud  bo‘lib,  ulardan  birini  ikkinchisiga  nisbatan 
biologik aktivligi 1,5 barobar ko‘p. Levomitsetinni to‘rtta polimorf shakli mavjud, ulardan bittasi 
100%  lik  faollikga  ega,  fenobarbitalda  –  o‘n  bitta,  testosteronda  –  oltita  va  hokazo.  Amorf 
modifikatsiya  o‘zining  xususiyatlari  bo‘yicha  kristallikdan  farqlanadi.  Masalan:  novobitsinning 
kristallik va amorf modifikatsiyalari mavjud. Amorf shakli kristallikka nisbatan 10 marta tezroq 
eriydi. 
Dorivor  moddalarni  polimorfizm  xossasini  hisobga  olib  va  undan  ratsional  foydalanish 

---

14 
 
farmatsevtik  va  tibbiy  amaliyotda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bir  xil  moddani  polimorf 
modifikatsiyasi  turli