Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti 1

---

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO'JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI
1
Olam haqida taassurotlar
Inson dunyoga kelibdiki, bizni o‘rab turgan Olam qanday paydo bo‘lgan degan savolni o‘z-o‘ziga berishi
tabiiy hol. Qadimda fan hali rivojlanmagan paytda ilmiylikka asoslanmagan tushuntirishlar bo‘lgan, ammo
fanning rivojlanishiga tayanib, kuzatuvlarga asoslanib uning kelib chiqishini tushuntirishga harakat qilib
kelingan. Hozirgi paytda olimlar fanda erishilgan kengqamrovli bilimlarga asoslanib, Olamning paydo
bo‘lishi to‘g‘risida ma’lum bir tasavvurlarga ega. Shu asosda biz Olamning qanday paydo bo‘lganini va
uning rivojlanish evolyusiyasini bayon qilishimiz mumkin.
“Tuproqshunoslik va dehqonchilik” kafedrasi xodimlari tomonidan “Olamning paydo bo‘lishi va uning
kengayishi” mavzuidagi davra suhbati 4 –TTJda bo‘lib o‘tdi.
Tabiiy radioaktivlikni o‘rganish davomida, ular qanday paydo bo‘lgan degan savol tug‘ilgan. Bilamizki, har
bir radioktiv element o‘zining to‘la yemirilish vaqtiga ega.
Har bir element o‘zining yarim yemirilish vaqtiga ega. Masalan, og‘ir elementlar har xil miqdorda Toriy va
Uran yerda bir xil miqdorda tarqalgan. Eng ko‘p tarqalgan element U238 ning yarim yemirilish vaqti
4.5x109 yil, uning izotopi U238 (uran 235 ning tarkibida juda kam miqdorda) 7 marta tez yemiriladi. Uran
238 va 235 element yadrolarining yemirilishi yemirilmaydigan Qo‘rg‘oshin 206 izotopi va 207 qo‘rg‘oshin
bilan tugaydi.
Agar biz yemirilishini kuzatsak, ularning boshlang‘ich yemirila boshlagan vaqtini aniqlasak bo‘ladi. Shunga
qarab quyosh sistemasining tarkibiga kirgan meteoritlarning yoshini aniqlash mumkin. Ularning kelib
chiqishi to‘liq o‘rganilgan emas, hozirgi zamon faniga asoslangan qarashlar mavjud xolos. Hozirda ularning
yoshi 4.5-5 mld. yil.
Yerimizdagi tog‘ jinslarining radioaktiv yemirilishini o‘rganish natijasida yerimizning yoshi 3.3 mld yil
ekanligi aniqlangan. Okeanlarning yoshi 3 mld yil.
Oyning yoshi. Biz bilamizki Oy Yerdan har yili 125 mm uzoqlashmoqda, bu prilivga bog‘liq. Oyning yoshi 4
mld yil.
Yulduzlarning yoshi. Dastlab juda katta temperaturali shar (ognennыy shar) vodorod va geliy gazlarini
o‘zidan chiqarib tashlagan, ushbu gazlardan yulduzlar tashkil topgan. Yulduzlarning yoshini undagi
vodorodning geliyga nisbatan miqdorini o‘zgarishi hisobiga aniqlash mumkin. (Vodorod yonib bo‘lgandan
keyin yulduz qizil gigantga aylanadi va keyinchalik, u portlaydi, qoldiqlari yulduzlararo fazoga tarqaladi.
Ana shu tashlangan gaz va changlardan yangi yulduz paydo bo‘ladi. Yulduzlarning ularga tegishli massasini
va ravshanligini aniqlash natijasida ularning yoshini aniqlash mumkin. Galaktikamizdagi eng qari
yulduzning yoshi-5 mld yil. Bu natija Yer, Oy va meteoritlarning yoshi bilan mos tushadi.
Yulduzlar to‘plaminig yoshi. Hozirgi vaqtda bizga 100ga yaqin yulduzlar to‘plami tanish va ular
galaktikamizda bir xil tezlik bilan va bir xil yo‘nalishda harakat qilmoqdalar. Yulduzlar to‘dasidagi barcha
yulduzlar bir vaqtda chang va gaz bulitidan paydo bo‘lgan deb faraz qilgan holda B.Dj.Bok degan olim
bunday to‘dalarning boshqa Galaktikalarning gravitatsion ta’sir yordamida to‘daning tarqab ketish vaqtini
(1-10 mld yil) aniqlagan.
Galaktikamizning yoshi. Agar Melochnoy yo‘l yulduzlarning harakatini molekulalarning harakatiga
qiyoslasak, ayrim yulduzlarning kinetik energiyasi, boshqalariga nisbatan katta bo‘ladi. Binobarin,
gravitatsion ta’sir natijasida bularning kinetik energiyalari tenglashishi kerak va har birining tezligi ularning
massasiga teskari proporsional bo‘lishi kerak.Astronom F.Gondoloch yulduzlarning tezliklar taqsimotini
o‘rganish natijasida Galaktikamiz yoshi-2-5 mld yil ekanligini aniqlagan.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, bizning quyosh sistemamiz va galaktikamizning yoshi mld. yillar atrofida

---