2. Evroobligatsiyalar muomalasi Jahondagi xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlari orasida evroobligatsiyalar asosiy salmoqni (qariyb 60 foizni) egallaydi. (taqqoslash uchun keltiramiz: AQSh xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlari o‘rtacha 22 foizni, qolgan 18 foizni rivojlanayotgan mamlakatlar va offshor markazlar egallaydi) Shuning uchun xalqaro kredit munosabatlarida va qarz kapitalini qimmatli qog‘ozlar orqali jalb etish masalalarida evroobligatsiyalar amaliyotini o‘rganish muhim ahamiyatga ega.
Evroobligatsiyalar (evroqimmatli qog‘ozlar)ning rasmiy tavsifi Evropa Ittifoqi Direktivasi tomonidan 1989 yil 17 aprelda qabul qilingan qimmatli qog‘ozlarni ommaviy (ochiq) joylashtirish emissiyasi prospektida ko‘rsatilgan.9
Xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlari sifatidagi obligatsiyalarga “evro” so‘zini qo‘shib, alohida evroobligatsiya atamasini yaralishiga asosiy sabab, birinchidan, xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlar savdosining asosiy qismi Evropada joylashganligi, ikkinchidan, ularning valyutalar bo‘yicha kesimida “Evro”da emissiya qilinganlari asosiy ulushni tashkil etishi hisoblanadi10.
Evroobligatsiyalarning emissiyasi 1963 yildan boshlab chiqarilayotganligi ilmiy adabiyotlarda ko‘rsatilgan bo‘lsada, 1940-1960 yillarda ham shunga o‘xshash qarz majburiyatlari Evropa hududida muomalasi bo‘lgan. Evroobligatsiyalarni paydo bo‘lishi xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanayotgan sharoitda evropadagi transmilliy kompaniyalarni moliyaviy ta’minlash, xususan 1950 yillarda PILIPS kompaniyasining Niderlandiyaga nominali AQSh dollarida ifodalangan evrobligatsiya ko‘rinishidagi karz majburiyatlarini kiritishi bilan bog‘liq. Ushbu o‘n yillikda Evroobligatsiyalar moliyaviy ta’minoti Evropa banklarida yirik miqdorni tashkil etuvchi AQSh dollaridagi depozitlar bilan amalga oshirildi.
1960 yillarda evroobligatsiyalar bozori unga huquqiy maqom berish bilan bog‘liq muhim muammolarga duch keldi. Bunga sabab evroobligatsiyalar bozori infratuzilmasining takomillashmaganligi, sertifikatlarni rasmiylashtirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar oqibatida to‘lovlarning kechikishi, bular bilan bog‘liq hisob-kitoblar Nyu- York orqali amalga oshirilishi, ularni o‘zaro almashtirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar bo‘ldi. Bu muammolar evroqimmatli qog‘ozlar bozorida infratuzilmaviy tashkilotlarni yaratish orqali bartaraf etildi. 1963 yilda AQSh tomonidan kapitalni chetga chiqishini kamaytirish maqsadida foizlarni tenglashtiruvchi maxsus soliq(Interest Equalization Tax)11ning joriy etilishi oqibatida kreditlarning qiymatini 1 foiz punktga ko‘tarilishi chet el investorlarini amerika bozoridagi operatsiyalarini qisqarishiga olib keldi. Ushbu holat investorlarni evroobligatsiyalar chiqarish evaziga moliyaviy kapitalga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishlariga sabab bo‘ldi. 1970 yillardan boshlab evroobligatsiyalar bozori jadal sur’atlar bilan rivojlandi, bunga ushbu davrda paydo bo‘lgan evrodollarlar muomalasi ham katta turtki berdi. 1968 yilda J.P. Morgan Guaranty Trust Amerika banki evroobligatsiyalar savdosi bo‘yicha Euroclear kliring markazini tashkil etdi va 1970 yilda esa uning asosiy raqobatchisi Evropa banki tomonidan Lyuksemburgda CEDEL (hozirgi CLEARSTREAM) paydo bo‘ldi. Hozirda har ikkalasi orqali evroobligatsiyalar hisobi bo‘yicha depozit-kliring operatsiyalari amalga oshiriladi. 1969 yilda evroobligatsiyalarning ikkilamchi bozoridagi tashkiliy texnik muammolarni bartaraf etish maqsadida evroobligatsiyalar bozorining yirik operatorlari (18 mamlakatdan 350 ta moliyaviy tashkilot) o‘z-o‘zini tartibga soluvchi tashkilot – xalqaro obligatsiyalar bo‘yicha dilerlar assotsiatsiyasi(Association of International Bond Dealers)12ni tashkil etishdi. 1980 yillarda bo‘lgan qarzdorlik inqirozlari oqibatida kreditlarni qimmatli qog‘ozlarga aylantirish (qarzlarni sekyuritizatsiyalash) halqaro qarz qimmatli qog‘ozlar bozorini yanada rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Inqiroz natijasida moliya bozorida kuzatilgan salbiy holatlar halqaro korporatsiyalar faoliyatini kreditlar orqali moliyalashtirishdan ko‘ra obligatsiyalar emissiyasi orqali moliyalashtirish afzalligini ko‘rsatdi. 1990 yillar o‘rtalarida evroobligatsiyalar xalqaro bozordan jalb etiluvchi ssuda kapitallarining 50-80 foizini tashkil qildi.
Evroobligatsiyalar asosan yirik transmilliy korporatsiyalar, xalqaro tashkilotlar va hukumat organlari tomonidan emissiya qilinadi. Hukumat yoki mahalliy organlar tomonidan chiqarilgan evroobligatsiyalarga davlat kafolati talab etiladi.
Rivojlangan mamlakatlarda evroqimmatli qog‘ozlarining asosiy qismi xususiy korxonalar tomonidan joylashtirilgan. Rivojanayotgan mamlakatlarda evroobligatsiyalar emissiyasi uchun mamlakatning suveren kredit reytingi muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda evroobligatsiyalar bozoriga chiquvchi emitentlar xalqaro reyting agentliklari tomonidan aniqlangan yuqori reyting ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishadi. Emitentlarning yuqori reytinggi jalb etiladigan qarz mablag‘larini arzonlashtirish, ya’ni past foiz stavkalarini o‘rnatish imkonini yaratadi. Emitent evroobligatsiyalar bozoriga chiqishi uchun yuqori bo‘lmasa ham xalqaro reyting agentliklari13nng ma’lum bir reytinggiga ega bo‘lishi zarur.
Evroobligatsiyalar bozorining professional ishtirokchilari sifatida qimmatli qog‘oz operatsiyalari bo‘yicha ixtisoslashgan asosiy yirik banklar va kompaniyalar savdo maydoniga chiqishadi. Evroobligatsiyalar investitsion banklar tomonidan joylashtirilib, ularni asosiy xaridorlari institutsional investorlar, ya’ni sug‘urta kompaniyalari, pensiya fondlari, investitsiya kompaniyalari va fondlari hisoblanadi.
