МАВЗУ: «ХАРБИЙ МЕХАНИК ЖАРОХАТЛАР. ЯРА ВА УЛАРНИ ТИББИЙ БОСҚИЧЛАРДА ДАВОЛАШ»
МАВЗУ: ХАРБИЙ МЕХАНИК ЖАРОХАТЛАР. ЯРА ВА УЛАРНИ ТИББИЙ БОСҚИЧЛАРДА ДАВОЛАШ.
Замонавий портловчи ўқ – дориларнинг парчаларини бошланғич тезлигининг каттилиги 1500 м/с гача бориши билан характерли. Ўқ отар қўролларнинг шикастловчи элементларининг учини тезликдаги қараб шартли равишда бўлинади: кичик тезликдаги-бошланғич тезлиги 700 м/с дан кам бўлганид; юқори тезликдаги - 800-1000 м/с хаддин юқори тезликдаги-1000 м/сдан юқори бўлганда. Тажрибаларда аниқланишга 500 м/с тезликда харакатланаётган қўлай соққига юмшоқ тўқималарга 80 Дж. Энергияни беради. Агар тезлигини 2 марта оширилса унда тўқималарга 260 Дж, агар тезлигиги 1300 м/с бўлса 440 Дж энергияни беради. Агар снаряд ўзидаги ҳамма кинетик энергияни тўқималарга берса унда уни тезлиги бутунлай ўчади ва яра кўр яра бўлади. Агарда кинетик энергияси етарли даражада юқори бўлса унда яраланиш тешиб ўтган ёки ялаб (тегиб) ўтган бўлиши мумкин.
Харакатдаги яраловчи танани кинетик энергиясини умумий куриниши
m x v2/2 формула бўйича аниқланади; бунда m-харакатланувчи тананинг массаси; v-уни харакат тезлиги. Шундай қилиб, яраловчи снарядининг жароҳатловчи кучи унинг массасидан кўра унинг тезлигини оширишга қаратилган. Шу сабабли жанговор қўролларни калибри кичрайтириш, массасини камайтириб унинг бошланғич тезлигини ошириш йўлидан борилмоқда.
Яраланиш вақтида тўқималарда бош зарб тўлқин энергияси ва ён томонга бериладиган зарб тўлқинларининг энергияси юза келади. Биринчи яраловчи снаряднинг олдидаги қисилган ҳаво ва тўғридан зарб натижасида тўқималарнинг бузулиши ва яра ариғининг юзага келишига олиб келади. Бош зарб тўлқиннинг шакастловчи таъсири тўқима ичи портлаши кўринишида бўлиб хосил бўлган детритларнинг яра тешиклари бўлади. Бу ходисаларни импульсли рентгенография ва тезликда олиш йўли билан тўлиқ тасдиқланади.
Снаряднинг ён томонга берилган зарбани энергияси сабабли тўқималарда атроф тўқималарга кучли динамик таъсирловчи вақтинча уриб турувчи бўшлиқ ҳосил бўлади. Бу бўшлиқнинг катталиги яраловчи снаряднинг калибридан 15-20 марта ортиқдир. Яра ариғидан ён томонга узоқлашганда тўқималарда кузатиладиган шикастланишлар катталиги ва оғирлиги вақтинча уриб турувчи бўшлиқнинг катталиги ва унинг давом этиш вақтига боғлиқдир.
Яра ариға одатда тўғри най кўринишида бўлмасдан яна қўшимча ёриқ ва чунтаклардан хам иборат бўлади.
Бундан ташқари яраловчи снаряд ўтиш йўли йўналишида қаршисида келган ҳар хил зичликдаги тўқималарга учраб тўғри унинг йўналишини ўзгартиради ва яра ариғини бирламчи оғишига (девиацияга) олиб келади.
Ўқ билан йиртилган ҳар хил мушак толалари бир хил қисқармасдан яра ариғида эгри бугриклари юзага келтиради. Яна шундай ўзгаришларган сабаб яраланиш жараёнида тана ва бошнинг эгилми ва букинлари, қўл оёқнинг харакатлари яра ариғини иккиламчи оғишни юзага келтиради.
Катта кинетик энергияга эга бўлгна ўқ ва парчаларнинг яралари яраловчи снаряднинг катталигига мос келадиган кириш тешигига ва кенг чиқиш тешиги билан характерлидир.
М-16 милтиқнинг кичик калибри ўқи (5,56мм.) юқори кинетик энергияга эга бўлиб, хар хил зичликка эга бўлган мухитдаги харкати вақтида думбалоқ ошиш хусусиятига эга бўлиб тўқималарнинг кенг кўллмдаги бузилишларни юзага келтириб кичик кириш тешиги бўлган холда ундан марта катта бўлган чиқиш тешигини юзага келтиради. Катта кинетик энергияга эга бўлган яраловчи снаряддан катта оралиқда-узоқликдаги аъзо ва суякларнинг синиши ён томонига бериладиган зарба хисобига юзага келади.
Диаметри 5 мм. Бўлган пўлат ва пластмасса соққачалардан ҳосил бўлган яраларни кириш ва чиқиш тешиклари нуқтасимон бўлиб чуқурдаги юмшоқ тўқималарнинг кенг бузулишлари ва яра ариғининг урчуксимон кенгайиши билан ажралиб туради. Соққача суякка текканидаги яраланиш кўпинча кўр яра бўлиб суякнинг катта бузилишлари билан содир бўлади.
Ўқ яранинг морфологик хусусиятлари Ўқ яралар ариғи йўналиш ва ён атрофидаги тўқималарнинг нотекис жароҳатланиши билан ажралиб туради.
Морфологик ўқ яралар 3 зонага ажралади:
1) бирламчи яра ариғи;
2) тўқималарини лат ейиш зонаси;
3) чайқалиш зонаси.
Яра ариғи одатда ивинди қон, тўқима детрити, кийим парчаси ва бошқа ёт жисмлар билан тўлган бўлади. Яра ариғини деворини ташкил қилуви ва унга ёндошувчи тўқималар бирламчи ўлик зонани ташкил этади. Яра ариғидан узоқлашган сари чайқалиши зонасидаги тўқималардаги морфологик ўзгаришлар камайиб боради-бу икиламчи ўлик зона хисобланади.
Яра жараени кечишида 3 даврни ажратиш мумкин (С.С.Гирголай, 1956).
Биринчи давр- яллиғланиш фазаси ёки келажакда репаратив жараенга тайёрлавчи давр деб ҳам айтилади. У икки босқичдан иборат: 1) қон томирлардаги ўзгаришлар ва ярани некротик тўқималардан тозаланиши (М.И.Кузин,1977). Яра битишининг иккинчи даври-некротик тўқима ўрнига дастлабки репаратив тирик тўқима (грануляцион) билан қопланиши, янги ва эски нерв боғламларини юзага келиш давридир. У яраланишнинг 2-3 кунидан бошланиб тахминан 12 кунгача давом этади.
Учинчи давр-ярани эпителизацияси ва чандиқни хосил бўлиши билан характерланиб яраланишнинг 12-30 кунларига тўғри келади.
Амалиётда яранинг битиши 3 тури мавжуд:
Яра бирламчи битади, қачонки ярага бирламчи жарроҳлик ишлови берилганидан сўнг яра чок қўйилган холларда.
Яра иккиламчи битади. Яра йиринглашдан сўнг грануляцион тўқимани вужудга келиши ва чандиқ хосил бўлиши билан битади.
Яра қора қўтир остида битади. Эпителий ярадаги дефектни тўлдирувчи ён бирлаштирувчи тўқимани устини қоплаб қўтир остида яра четидан бошлаб тараққий этади. Яра усти ёш бириктирувчи тўқима билан копланганидан сўнг қора қўтир кучиб тушади ва яранинг битиш жараени тугалланади.
