Transformatorlarni ishlatish

β(t) 
(5.1-
rasm) da β ≤ 1 uchun 
t
1
va β ≥ 1 uchun 
t
2 
vaqt oraliqlari ajraliladi. 
YUklanishning real grafigi 1 o‘rniga, qizish nuqtai nazaridan ko‘p 
pog‘onali ekvivalent grafik 2 bilan almashtiriladi va shundan so‘ng 5.1-
rasmda ko‘rsatilganidek, ekvivalent to‘g‘ri burchakli ikki pog‘onali 3 
grafikka keltiriladi. Qo‘p pog‘onali grafik, chulg‘amlarning qizish 
bo‘yicha vaqt doimiyi (taxminan 0,5 soat)ga o‘lchovdosh bo‘lgan 
Δt 
vaqt 
oralig‘ida ekvivalentlash yo‘li bilan aniqlanadi.
So‘ngra 
t
1
vaqt oralig‘ida boshlang‘ich ekvivalent yuklanish
K
1
aniqlanadi: 
K
1
=[( β
1
2
Δt
1
+ β
2
2
Δt
2
+ … + β
n
2
Δt
n
)t
1
]
1/2
, (5.5) 
bunda β
i
, Δt
i 
- nisbiy yuklanish va 
t
1
vaqt oralig‘ida
 i-
nchi ekvivalent ko‘p 
pog‘onali yuklanish grafigining davomiyligi. 
Ifoda (5.5) da yordamida 
t
2
vaqt oralig‘idagi o‘rtacha yuklanish 
ortishi K
2 
aniqlanadi va yuklanish ortishi K
2 
≤ β
m
bo‘yicha chegara 
tekshiriladi. 
2. Ekvivalent yuklanish grafigi uchun transformator qizishini 
hisoblash
. Moyning yuqori qatlamlaridagi harorat 
θ
m
=θ
c
+υ
m
, (5.6) 
bunda θ
c 
- sovitish muhiti harorati, 
0
S; υ
m 
- havo harorati ustidan yuqori 
qatlamlardagi moy haroratini ortishi, 
0
S.

---

CHulg‘am eng yuqori nuqtasidagi qiziganlik harorati 
θ
yuqn
=θ
c
+υ
m
+υ
om
, (5.7) 
bunda, υ
om 
– chulg‘amning yuqori qatlamlari haroratining moy yuqori 
qatlamlaridagi eng qizigan nuqtasi haroratidan farqi, 
0
S. 
Ifoda (5.6) dan qizishning barqaror va o‘tkinchi jarayonlari-ni 
aniqlashda ham foydalanish mumkin. YUklinishning davomiyligi 0,5 
soatdan ortsa, chulg‘am qizishi doimiyiligini e’tiborga olmasa ham 
bo‘ladi va yuklanish sakrab o‘zgarganda chulg‘am haroratining farqi υ
om
ham sakrab o‘zgaradi, deb hisoblash mumkin. Moyning qizish 
doyimiyligi ma’lum yoki quyidagi ifoda bilan aniqlanadi, deb qabul qilish 
mumkin 
τ
m
=c
m
G
m
θ
m
/ΣP (5.8) 
bunda, c
m 
= 1800 
Joul
/ (kg · 
0
S) - moy issiqlik sig‘imi; G
m
- moy og‘irligi, 
kg; θ
m
-
moy harorati, 
0
S; ΣP – transformator quvvat isroflari yig‘indisi, 
Wt
.
Isroflar yig‘indisi 
ΣP = γ
2
R
0N
+ β
2
R
q’t.N
, 
5.1-rasm. Transformatorni o‘zgartirilgan yuklama grafigi: 
1 – yuklama real grafigi; 2 – ekvivalent ko‘p pog‘onali yuklama grafigi; 3 
– ekvivalent ikki pog‘onali yuklama grafigi 

---

bunda, γ = 
U
/
U
N
, 
β
= 
I
/
I
N
, 
R
0N
- yuksiz ishlash nominal isroflari, 
Wt
; R
q’t.N
- qisqa tutashuv nominal isroflari, 
Wt
. 
Ekvivalent ikki pog‘onali yuklanish grafigi uchun yuklanishning har 
bir pog‘onasi K
1
va K
2 
uchun yuklanish moyning harorati ortishi barqaror 
kattaliklari υ
1m
va υ
2m
aniqlanadi, bunda transformatorning hisobiy (yoki 
zavoddan) olingan moy yuqori qatlamlari haroratining atrof muhit 
haroratidan farqi υ
mN
ma’lum deb hisoblanadi: 
υ
1m
= υ
mN 
[(1 + d
𝐾
1
2
) / (1 + d)]
x 
; 
υ
2m
=υ
mN
[(1+d
𝐾
2
2
)/(1+d)]
x
; (5.9) 
bunda, 
x
= 0,9 (sovitish turlari M va D bo‘lgan transformatorlar uchun) 
yoki 
x
=1,0 (S va DS sovitish turlari uchun); 
d
= R
0N 
/ R
q’t.N
. 
CHulg‘am yuqori qatlamlaridagi eng qizigan nuqtasi haroratining 
moy yuqori qatlamlari haroratidan farqi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi 
υ
om
=υ
omN
K
y
(5.10) 
bunda, υ
omN 
- nominal rejimda chulg‘am haroratining ortishi; K - yuklama 
koeffitsienti (ikki pog‘onali grafik uchun K=K
1
yoki K=K
2
); y = 1, 6 (M 
va D sovitish turdagi transformatorlar uchun) yoki y =1,8 (S va DS 
sovitish turidagi transformatorlar uchun).
Bajarilgan hisoblashlar natijasida (5.6) ifoda bilan aniqlangan 
yuqori qatlamlardagi moy haroratini θ
m
ni va (5.7) ifoda bilan aniqlangan 
chulg‘am izolyasiyasining eng yuqori qizigan nuqtasi harorati θ
yuqn
ning 
o‘zgarish grafiklari quriladi. Bunda, yuklanish ortishining 
t
2
vaqt oralig‘i 
boshlanishda (5.1-rasmdagi A nuqta) transformatorning harorat rejimi 
barqaror hisoblanadi va K
1
yuklanish bilan aniqlanadi. Qizish (
t
= 
t
2
) va 
sovish (
t
= 
t
1
) vaqt oralig‘ining haroratlari quyidagi ifodalar bilan 
aniqlanadi 
υ
mt2 
= υ
1m
+ (υ
2m 
– υ
1m
)[1 – exp(–t
2 
/ τ
m
)]; 
υ
mt1
υ
2m
+(υ
1m
–υ
2m
)[1–exp(–t
1
/τ
m
)]; (5.4)
bunda, τ
m
– moy qizishi vaqt doyimiyligi; t
2
– yuklama ortishi vaqt 
oralig‘i (K = K
2
); t
1 
- chala yuklanish vaqt oralig‘i (K = K
1
).
Ushbu natijalar asosida transformatorning qizish (sovish) grafiklari 

---

(5.2-rasm) quriladi. Ular yordamida harorat cheklanishlari θ
yuqn
va θ
m 
tekshiriladi va uning yordamida izolyasiyaning nisbiy eskirishi 
F
hisoblanadi. 
5.2-rasm. Ekvivalent ikki pog‘onali yuklanish grafigi (
a
) uchun 
transformatorning qizish holatini (
b
) aniqlash 
 3. Izolyasiyaning nisbiy eskirishini hisoblash
. Keltirilgan (5.1) ÷ 
(5.3) ifodalarga muvofiq izolyasiyaning xizmat muddati va eskirishi faqat 
harorat bilan aniqlanadi. SHuning uchun ularni hisoblashda, avval 
qizishni hisoblash natijasida olingan va 5.2-rasmda keltirilgan 
transformator chulg‘ami izolyasiyasining eng ko‘p qizigan nuqtasi 
harorati θ
yuqn
(t) grafigini
 Δt
i
vaqt oraliqlariga shunday ajratiladiki, har bir 
oraliq oxiridagi harorat 6
0
S
dan ortmasin. So‘ngra, har bir oraliqda eng 
yuqori qizigan nuqta o‘rtacha harorati θ
io‘r 
va ular yordamida 
izolyasiyaning nisbiy eskirishi aniqlanadi. Ko‘rilgan vaqt oralig‘i 
T
uchun 
umumiy nisbiy eskirish quyidagiga teng bo‘ladi 
F=ΣF
i
, (5.5)
bunda
F
i
=
∆𝑡
𝑖
𝑇
2
(𝜃
𝑖𝑜
‘
𝑟
−𝜃
𝑏𝑎𝑧
)/∆
. (5.13) 
Bu ifodalarda keltirilgan 
θ
i.o’rta
- 
Δt
i
vaqt oralig‘idagi o‘rtacha 
harorat; 
θ
baz
= 98
0
S - issiqlikka chidamlilikning 
A
turkumi uchun bazaviy 
harorat; Δ = 6
0
S
- issiqlikka chidamlilik 
A
turkumi uchun izolyasiya 
xizmat muddati ikki marta ortishiga sabab bo‘luvchi harorat ortishi; T - 

---

transformator sistematik ravishda o‘ta yuklanishi sodir bo‘ladigan oraliq 
davomiyligi.