«Туркистон Мухторияти ва унинг тақдири»



Download 257,38 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/8
Sana21.02.2022
Hajmi257,38 Kb.
#23050
TuriЛекция
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
turkiston muxtoriyati va uning taqdiri

АНДИЖОН 2006 йил. 
 
 


 
МАВЗУ: Туркистон мухторияти ва унинг та=дири 
 
Режа 
1. 
Туркистон Мухториятининг ташкил топиш жараёни 
2. 
Туркистон Мухториятининг хал= оммаси томонидан =ыллаб-=увватланиши. 
3. 
Мухториятнинг большевиклар томонидан =онга ботирилиши. 
4. 
Туркистон Мухториятининг тарихий ахамияти. 
1917 йил 27 февралда Петроградда былган демократик ин=илоб Туркистон улкасига хам 
ыз таъсирини ытказди. Туркистонда янги жамият куртакларини шакллантириш учун 
харакат бошланиб кетди. Туркистон ижтимоий-сиёсий хаётида ылка мухторияти масаласи 
асосий масала былиб =олди. Туркистонга мухторият макомини бериш гояси нафа=ат 
демократик зиёлилар орасида, хатто оддий одамлар ыртасида хам анча оммалашган эди. 
1917 йилнинг март-апрел ойлари ылканинг сиёсий уй\онишида бурилиш даври 
былди. Туркистон жадидлари, миллий зиёлилари ва ислом уламоларининг етакчилари 
былган Махмудхыжа Бехбудий (1875-1919), Мунаввар +ори (1878-1931), Убайдуллахыжа 
Асадуллахыжаев (Убайдулла Хыжаев; 1882-1938), Фитрат (1886-1938), Файзулла Хыжаев 
(1896-1938), Садриддин Айний (1878-1954), Мустафо Чы=ай (1886-1941), Мухаммаджон 
Тинишбоев (1879-1939), Шерали Лапин (1868-1919), Ахмад Закий Валидий (1890-1970), 
Обиджон Махмудов (1858-1936) Ылкада янги ташкил =илинган «Шурои Исломия» (1917 йил 
март), Шырои Уламо» (1917 йил июн), «Турон» Жамиятлари ва «Турк одами Марказияти 
(федералистлар) фиркаси» (1917 йил июл), «Иттифо=и муслимин» (1917 йил сентябр) 
сиёсий партияларининг тызили шида мухим роль уйнадилар. 1917 йил 7 апрелда 
Петрограддаги Мува==ат хукумат карори билан кадет Н.Н.Шчепкин раислигида 
Мува==ат хукуматнинг Туркистон Комитети ташкил килинди. Комитет таркибига 9 киши 
кирган былиб, уларнинг турттаси Алихон Букейхонов (1868-1937), М. Тинишбоев, 
Садри Максудов, А. Давлетшинлар туркий хал=лар вакиллари эди. Кейинчалик Туркистон 
Комитетининг таркиби ызгартирилди. 
Жадидчилик 1917 йилда маърифатчилик харакатидан сиёсий харакат даражасига 
алла=ачон кутарилган эди. Ыша 1917 йилнинг ызида тырт марта Бутунтуркистон 
мусулмонлари =урултойи утказилди. 1917 йил 16-23 апрелда Тошкентда былган I 
курултойда демократик Россия таркибида Туркистон Мухториятини ташкил этиш \ояси 
ол\а сурилди. Бу \оя Туркистон хал=ларининг ыз миллий давлатчилигини тиклаш 
йылидаги дастлабки =адами эди. 
Бутунтуркистон мусулмонлари I =урултойининг охирги мажлисида Марказий рахбар орган 
— Туркистон улка мусулмонлари Кенгаши (Краймуссовет) ташкил этилиши ха=ида карор 
=абул килинди. Уни тызишдан асосий ма=сад миллий озодлик щаракатига ташкилии ва 
марказлаштирилган хусусият касб этиш учун бир-бири билан тар=о= алокада былган 
жамият, кумита ва иттифокларни бирлаштириш эди. Туркистон мусулмонлари 
Маркази Кенгашига Мустафо Чы=ай раис, Валидий бош котиб, Мунаввар Кори
Бехбудий, У. Хужаев, О. Махмудов, Тошпулатбек Норбутабеков, Ислом Шоахмедов ва 
бош=алар аъзо =илиб сайланди Мунаввар К,ори ва Садриддинхон Шарифхужа 
бошчилигида Тошкент кумитаси тузилди. Шунингдек, Бехбудий рахбарлигида 
Самар=анд ва Носирхон Тыра етакчилигида Фар\она былими хам ташкил топди. Марказий 
шуронинг органи сифатида «Нажот» (мущаррири - Мунаввар =ори), кейинчалик «Кенгаш» 
(мухаррири — Валидий) газеталари чи=а бошлади. Шунингдек, 1917 йилда нашр 
=илинган «Улу\ Туркистон», «Турон» газеталарида мухториятчилик \ояси билан су\орилган 
ма=олалар чоп килинди. Шундай =илиб, 1917 йил бахорида Туркистоннинг бирлиги ва 
яхлитлиги томон мухим =адам ташланди. Тарихда илк марта Бутунтуркистон микёсида 
мусулмонлар =урултойи ча=ирилиб, унда туб хал=ларнинг мухторият томон =атъий 


интилиши, ыз анъаналари, урф-одатлари ва турмуш тарзини изчил туриб химоя =илиши 
айтилди. Бу манфаатларнинг ифодачиси былган Миллий марказ — Туркистон 
мусулмонлари Марказий Кенгаши ташкил этилди. 
Афсуски, бирлашиш жараёнлари хар доим хам бир текис ривожланмади. Аср бошидан 
буён давом этаётган «жадид-=адим» низолари демократик харакат сафларида 
парчаланиш юз беришига олиб келди. Маьлумки, 1917 йил 14 мартда Тошкентда «Шурои 
Исломия» ташкил топган эди. Аксарияти жадидлардан иборат бу ташкилот аьзолари 
Туркистон мустакиллиги учун кураш олиб бордилар. 1917 йил июн ойида Мунаввар =ори 
бошчилигидаги «Шурой Исломия» ташкилотидан «Шурои Уламо» ажралиб чикди. Шерали 
Лапин унинг Тошкент шуъбасига асос солди. Орадан кып ва=т ытмай, +ы=он шахрида хам 
«Шырои Уламо» жамияти тузилди. Лекин икки жамият ыртасида \оявий ихтилофлар мавжуд 
былиб, улар бир-бири билан келиша олмасдилар. Чунки «Шурои Уламо» жамияти дастурида 
ислом динининг анъанавий асослари быйича иш кыришини маълум килса-да, аслида Лапин 
бошчшилигидаги Тошкент уламочилари аввал рус монархияси, сунгра большевизм \оялари билан 
ыз щаракатларини мувофиклаштиришга бехуда уриндилар. «Шурои Уламо» жамияти ыз 
ма=садлари тар\иботи учун «Ал-Изох» журналини чи=ара бошлади (мухаррири - Абдумалик 
хожи Набиев) щар икки жамият ыртасида \оявий кураш, хусусан, матбуот Сахифаларида авж олиб 
кетди. 1917 йил 10 сентябрда Тошкентда Бутунтуркистон мусулмонларининг II =урултойи 
очилди. «Шурои Исломия» ташаббуси билан чакирилган ушбу =урултой хокимиятни 
ишчи, солдат ва дехкрн депутатлари советларига беришга карши чикди. Ушбу кырултойда 
=абул килинган резолюцияларда миллий демократия ызи тутадиган йулнинг мухим 
асосларини биринчи марта =атьий =илиб айтди: хукумат демократий сиёсат \оргизадиган 
былса, ана шундагина мусулмонлар бу хукуматда иштирок этадилар. Иккинчи 
кырултойда фа=ат Миллий марказ - Туркистон мусулмонлари Марказий Кенгаши 
минта=адаги туб ерли ахоли манфаатларини химоя =илиши мумкин деган фикр =атьий 
=илиб =уйилди. 1917 йил 20 сентябрда Тошкентда былиб ытган Туркистон ва 
Kозо\истон мусулмонларининг кырултойи «уламочилар» билан «шурои исломчилар» 
ыртасидаги ызо= бахсларга карамай, нихоят, келишиш ва муроса йулини топди. Кырултойда 
«Шырои Исломия», «Шурои Уламо», «Турон» ва бош=а сиёсий ташкилотларни 
бирлаштириш йыли билан бутун Туркистон минта=аси учун умумий былган «Иттифо=и 
муслимин» деган сиёсий партия тызишга карор =илинди. 
+урултой ишидаги асосий масала Туркистон ылкасининг булажак сиёсий 
тузумини белгилаш эди. Ыша пайтда Тошкентда нашр =илинган «Улу\ Туркистон» 
газетасида ёзилишича, «+урултой Мулла Мухаммадхыжа эшон ва Мулла Сиддикхыжа 
эшонларнинг бош=арув шакли ха=идаги нуткларини тинглаб, дуою ижобат ила Туркистон 
Мухториятини тайин этишга жазм =илди». +урултой мухториятга «Туркистон Федератив 
Республикаси» деган номни =уйиб, парламент республикаси асосида тызилажак булгуси 
давлат тызумининг бош тамойил ва меъёрларини белгилаб берди. 
Шу тарзда Туркистонда мухторият хукумати юзага келмасдан анча олдин жамиятнинг 
кенг =атламлари вакиллари, ил\ор зиёлилар бу щаракатда фаол =атнашиб, унинг 
пойдеворини яратишга замин хозирладилар.
1917 йил 25 октябрда (янги сана билан 7 ноябрда) =урол кучига таянган В.И. Ленин 
бошчилигидаги большевиклар (коммунистлар) Петроградда Мува==ат хукуматни агдариб 
ташлаб, хо=имиятни зуравонлик йули билан эгаллашди. Россиянинг марказида юз 
берган во=еаларнинг акс-садоси орадан кып ытмай Туркистонга хам етиб келди. 28 октябрда 
Тошкентнинг янги шахарида европалик ишчилар ва солдатлар большевикларнинг 
кут=уси билан =уролли тукнашувларни бошлаб юборилди. Улар генерал Коровиченко 
кисмларидан устун келдилар. 1 ноябрда Коровиченко ва Мува=кат хукуматнинг 
Туркистон Комитети =амо==а олинди. Тошкентда зуравонлик йули билан совет режими 
ырнатилди. 
Хужжатларнинг гувохлик беришича, 1917 йилнинг кузига келиб, улка шахарлари, 
вилоятлари ва уездларида ахолининг хо=имиятни советларга ытишини талаб =илувчи фаол 


чикишлари кузатилмаган. Аксинча, жойлардан келиб турган хабарлар ва телеграммаларда 
Мува==ат хукуматни кыллаб-кувватлаш ха=ида гапирилар экан, большевиклар ва бош=а 
экстремистларнинг хокимиятни советларга бериш ха=идаги талаблари фош этилар, мамлакат 
такдирини =иладиган Таъсис Мажлисини чакириш маъ=улланарди. Демак, 1917 йил 
ноябр ойининг бошида большевиклар фа=атгина =урол кучига таянган холда Тошкент 
шахрида хо=имиятни кылга киритишди. Бу холни архивларда са=ланиб =олган ыша 
даврга оид кыплаб расмий хужжатлар хам исботлайди. Туркистон республикаси 
рахбарларидан бири кейинчалик =уйидаги фикрни эътироф этишга мажбур былган эди: 
*Туркистон бир неча ын йиллар мобайнида чоризм мустамлакаси былиб келди ва бу \оя 
барча ижтимоий кайфият ва муносабатларда ызининг учмас мухрини =олдирди. 
Самодержавие томонидан олиб борилган мустамлакачилик кайфияти ва сиёсати амалдорлар 
ва хизматчи унсурлардан таш=ари =атто рус темирйулчиларига хам ыз таъсирини 
ытказган эди. Шунинг учун тынтаришнинг бошидаё=, совет \о=имиятини бу ерда фа=ат 
рус кишилари амалга оширди. Туб ахолидан эса мустамлакачи махаллий хо=имиятга 
ало=адор кишиларгина унда =атнашиши мумкин былиб, туб ахолининг =олган кисми учун 
бу \оя бегона ва тушунарсиз эди». 
1917 йил 15-22 ноябрда Тошкент шахрида былиб ытган ылка ишчи, солдат ва 
дехкон депутатлари Советларининг III съездида 15 кишидан иборат хукумат—
Туркистон ылкаси Хал= Комиссарлари Совети тузилди, унда 8 ырин сул эсерларга, 7 ырин 
большевиклар билан максималистларга берилди. Бирок, хукумат фа=ат европаликлардан 
иборат былди. Туркистон ХКС раиси лавозимини касби чизмачи былган большевик 
Ф. Колесов эгаллади, харбий комиссар =илиб извошчи Перфильев, бош=а комиссарлик 
лавозимларига хам шунга ухшаганлар тайинландилар. Хукумат таркибига туб а=оли 
вакилларидан битта хам вакил киритилмади. Бу тасодифий \ол эмас эди. Туркистонда сыл 
ин=илобий сиёсий гурухлар, уларнинг намояндаларидан тузилган хукумат, биринчи галда 
большевиклар мохиятан чоризм мустамлакачилик сиёсатига амал =илдилар. Шу билан бирга 
октябр тунтаришидан кейин Россияда былгани сингари, Туркистонда хам инкилобий 
а=идаларга, энг аввало синфийлик тамойилларига амал =илинди. Асосий инкилобий куч — 
пролетариат ва камба\ал дехконлар, ахолининг бош=а =атламлари эса реакцион ва 
эксплуататор гурухлар деб эълон =илинди. Мулкдорлар — эксплуататорлар, эзувчилар; 
миллий зиёлилар, ы=имишли, обры-эътиборли хал= вакиллари — миллий буржуазия 
корчалонлари ва малайлари; ислом дини рахнамолари — реакцион =атлам деб, уларга 
=арши аёвсиз кураш бошлаб юборилди. 
Туркистон улкасидаги дастлабки совет Хукуматининг зиддиятли таркиби 
минта=ада 
европалик 
ахоли 
хукмронлигини 
мустахкамлашга 
=аратилган 
эди. 
«Туркистондаги мустамлакачилик хатто совет хокимияти тара==иётининг бутун бир 
йыналишини белгилаб берди», деб кейинчалик тан олган эди Г. Сафаров. 
Махаллий миллатларнинг сиёсий жараёнга аралаштирилмаганлиги улка хал=ларининг 
совет хо=имиятига былган ишончсизлигини янада кучайтирди. Хатто Туркистондаги 
европалик ахолининг демократик =атламлари хам большевиклар ва сул эсерларнинг 
бундай маккорона сиёсатига =арши чикдилар. Хукумат тузишда улур давлатчилик 
шовинизми акидаларига амал =илинганлиги янги хо=имиятнинг сиёсий фаолиятини 
олдиндан белгилаб берди. 
Хокимият большевиклар калига ытиши билан ылкада Мува==ат хукуматнинг барча 
бугинлари тугатилиб, ырнига аввало жазо органлари ва совет бош=арув тизими 
урнатилди. Бу тасодифий хол булмасдан, большевиклар хукмронлиги нафа=ат 
ардарилган синфлар, балки большевиклар билан келишмайдиган махаллий ахолининг 
катта кисми устидан зуравонлик урнатилгандагина са=ланиб =олиши мумкин эди. 
Туркистон ХКС 1917 йил 28 ноябрда улкада кизил гвардия булинмалари тызиш ха=ида 
карор =абул =илди. Бу булинмалар совет режими ва большевикларга карши 
кутарилган дастлабки стихияли чикишларни бостиришда фаол иштирок =илди. Шу 
ва=тнинг ызида Бутунроссия Фав=улодда комиссия (чека) органлари ва инкилобий 


трибуналлар ташкил этилди. Пролетариат диктатурасининг бу жазо органлари озодлик
ва демократияни бы\ишда, ызгача фикрлайдиган кишиларни =илишда мухим =урол 
былди ва Ватанимизнинг янги тарихида ызининг машъум асоратларини колдирди. 
Туркистон ХКС 1917 йил охирларида ыз =арори билан «Шурой Исломия» ва 
бош=а махаллий демократик ташкилотларни таркатиб юборди. Бу ташкилотларнинг 
рахбарлари кейинчалик Туркистон Мухторияти хукуматига =ышилдилар, айримлари 
исти=лолчилик харакатига \оявий рахнамолик кдлдилар. Шуниси характерлики, 
«Шурои Уламо» ташкилотининг Тошкент шуъбаси фа=ат 1918 йил 13 майда ёпиб 
=уйилди. Шундай =илиб, даставвал Россия марказида карор топган совет режими 
Туркистон улкасида хам урнатилди. Зуравонлик ва хал=ларни эзишга каратилган 
совет режими ызининг илк кунларидан бошлаб Туркистондаги туб хал=дарга нисбатан 
мустамлакачилик сиёсатини юритди. Чор Россиясининг мустамлакачилик тизими 
совет Россияси даврида янада такомиллаштирилди. Туркистон Мухторияти хукумати ва 
унинг фаолияти сиёсий партиялар тузилиши, улар томонидан дастурий хужжатлар =абул 
килиниши Туркистонда миллий харакатнинг кенг кылоч ёйганидан далолат берар эди. 
Бирок, юкорида кырсатиб утилганидек, Петрограддаги октябр тынтариши окибатида 1917 
йил октябр-ноябр ойларида Туркистон ылкасида, хусусан, Тошкент ва +ы=онда юз берган 
во=еалар миллий озодлик щаракатини бутунлай бош=а йыналишдан кетишга мажбур 
=илди. 
1917 йил 26-28 ноябрда +ы=он шахрида Туркистон улка мусулмонларининг 
фав=улодда IV =урултойи былиб ытди. +урултой ишининг бутун тафсилотлари ыша давр 
газеталарига тарих учун мухрлаб =ыйилган. 
Мустафо Чы=ай =урултойни очар экан, Россия ва Туркистоннинг сиёсий ва 
и=тисодий ахволи хусусида маълумот беради. Унинг айтишича, Марказда юз бераётган 
во=еалар, чекка ылкаларни ва шу билан бирга Буюк миллий инкилобни куткарув йылларини 
мустакил мухокама этувини такозо килур. Октябр хунрезлигини бошдан кечирган Россия ва 
Туркистон ыз такдирлари ха=ида мулохаза юритмо=лари лозим. 
Маълумки, мусулмонларнинг ушбу нуфузли =урултойи ва унда =абул =илинган 
карорлар yзо= йиллар давомида миллатчилар гурухининг йигинидан эълон =илинган буржуа 
мухторияти деб ноты\ри тал=ин =илиб келинди. Хужжатлар эса ушбу холнинг бутунлай акси 
былганлигини исботлайди. Масалан, Туркистон жадидларининг отаси саналгаи 
Бехбудий ыз маърузасида кырултойнинг Туркистон хал=лари тарихида улкан ижобий, 
тарихий ходиса ва бурилиш даври эканлигини таъкидлаб, «Кырултойимиз =абул =илаётган 
карорлар шунинг учун хам ахамиятлики, унда Туркистон аколисининг европалик 
вакиллари хам иштирок этмоздалар», дейди. Бехбудий ва Обиджон Махмудов кырултой 
хайъатида мусулмонлар билан бир =аторда бош=а миллий гурухларнинг хам вакиллари 
былишини ё=лаб чи=ди. 
Туркистонни бош=ариш шакли уч кун давом этган =урултойнинг ди==ат марказида 
турди. Бу масала мухокамасида сызга чикканларнинг кыпчилиги Туркистоннинг мухтор 
республика деб эълон килиниши улка ахрлисининг ижтимоий ма=садларидан келиб чиккан 
ва унга мос тушишини у=тирди. Мухторият ва мустакиллик эълон =илиш фикрини хамма 
кыллаб-=увватлади. +урултойда 1917 йил 27 ноябр (янги хисоб билан 10 де=абр) куни 
кеч=урун =абул =илинган =арорда шундай дейилади: «Туркистонда яшаб турган турли 
миллатга мансуб ахоли Россия ин=илоби даъват этган хал=ларнинг ыз хукукларини 
ызлари белгилаш хусусидаги иродасини намоён этиб, Туркистонни Федератив Россия 
Республикаси таркибида худудий жихатдан мухтор деб эълон =илади, шу билан бирга 
мухториятнинг =арор топиш шаклларини Таъсис Мажлисига хавола этади». +урултой 
Туркистонда яшаб турган миллий озчилик хукукларининг муттасил химоя =илинишини 
тантанали равишда эълон =илди. 
28 ноябр (янги хисоб билан 11 декабр) да таркиб топаётган мазкур давлатнинг номи 
ани=ланиб, Туркистон Мухторияти, деб аталадиган былди. Кырултой ыша куни йи\илишда 
Бутунроссия Таъсис Мажлиси ча=ирилгунга =адар хокимият Туркистон Мува==ат 


Кенгаши ва Туркистон Хал= (Миллат) Мажлиси кылида булпши керак, деб =арор =абул 
=илди. +урултойда Туркистон Мува==ат Кенгаши аъзоларидан 8 кишидан иборат 
таркибда Туркистон Мухторияти хукумати тузилди. Хукуматнинг Бош вазири хамда 
ички ишлар вазири этиб Мухаммаджон Тинишбоев сайланди. Ислом Султон ыгли 
Шоахмедов — Бош вазир ыринбосари, Мустафо Чу=ай — таш=и ишлар вазири, 
Убайдулла Хужаев - харбий вазир, Хидоятбек Юргули Агаев — ер ва сув бойликлари 
вазири, Обиджон Махмудов — ози=-ов=ат вазири, Абдурахмон Ырозаев — ички ишлар 
вазирининг ыринбосари, Соломон Абрамович Герцфельд — молия вазири лавозимларини 
эгаллади. Хукумат таркибида кейинчалик айрим ызгаришлар юз берди. Мустафо Чукай 
Бош вазир лавозимини бажаришга киришди. Вазирлардан уч киши олий маълумотли 
хукукшунос, икки киши Ыртача малакали хукукшунос эканлиги мухторият хукумати 
аъзолари билим даражасининг накадар ю=ори эканидан далолат беради. 
+урултойда 28 ноябр куни Туркистон Миллат Мажлиси очилиши ту\рисидаги карор 
щам тасдикланди. Миллат Мажлиси 54 нафар аъзодан иборат былиб, =урултой карорига 
биноан «36 нафар мусулмонлар ва 18 нафар \айри мусулмонлардан сайланадур. 36 
мусулмон вакиллари Туркистоннинг 5 вилоятидан былиб: Фар\она — 10 нафар, 
Самар=анд — 5 нафар, Сирдарё — 9 нафар, Еттисув — 6 нафар, Закаспий ~ 2 нафар; 4 нафар 
эса бутун Туркистон шащар думалари тарафидан тайин булурлар». 18 нафар ырин
эса улканинг европалик ташкилот ва фу=ароларига, жумладан, темирйулчилар иттифоки, 
ишчи ва солдат депутатлари совети, со=иал-демократлар, дашно=цутюн, ерлик жухудлар, 
яхудийлар, эсерлар, украинлар, поляклар вакиллари ва бош=аларга берилиши кызда 
тутилган эди. Демак, ташкил этилаётган хукумат таркибига турли сиёсий ва миллий 
rypywp вакилларининг =атнашуви кызда тутилди. Демократик рухлаги миллий зиёлилар 
кырултойда =абул =илинган дастурий хужжатларга ызига хослиги билан ажралиб турадиган 
хал=чил ва демократик рояларни киритишди. 
+урултой жараёнида Туркистон Миллат Мажлиси 32 кишидан иборат =илиб 
сайланди. «Шырои Уламо»нинг рахбари Шерали Лапин Миллат Мажлиси таркибига унинг 
раиси сифатида киритилган былса хам, аммо унинг ызи бу таклифни рад этди. 
+урултой тугагач, 1 де=абрда Туркистон Мухториятининг Мува==ат хукумати 
аъзолари (барча 8 киши) имзолаган махсус Мурожаатнома эълон килинди. Ушбу 
Мурожаатномада Туркистондаги барча ахоли, ирки, миллати, дини, жинси, ёши ва сиёсий 
эътикодларидан =атий назар, якдиллик ва хамжихатликка даъват этилган эди. 
Орадан кып ытмай Миллат Мажлиси томонидан тасдикланган конунлар эълон 
килинди, шунингдек, янги хукумат мамлакат Конституциясини тайёрлаш учун тани=ли 
хукукшуносларни жалб =илди. «Эл байро\и», «Бирлик ту\и», «Свободний Туркестан», 
«Известия Временного Правительства Автономного Туркестана» каби хукумат газеталари 
ызбек, =озо= ва рус тилларида нашр килина бошланди. Аввал чи=аётган «Улу\ 
Туркистон» газетаси хам ыз сахифаларида мухторият хукумати фаолиятига алохида ырин 
бера бошлади. Нашр ишларини яхшилаш учун О. Махмудовнинг босмахонаси хукумат 
ихтиёрига ытди. Мухторият хукумати миллий кушинни ташкил =илишга киришди. 1918 йил 
бошида бу кушин сафларида бир мингдан орти= аскар былган. Харбий вазир Убайдулла 
Хыжаев иштирокида ытказилган кырик-парад ва=тида аскарлар сони 2000 кишига етган. 
Бундан таш=ари Куконда тахминан шунча миршаблар бор эди. Хукумат и=тисодий сохада 
30 миллион сум микдорида ички заём чикаришни йулга =ыйди. Чунки газеталарни нашр 
=илиш, мухторият =ышинларининг таъминоти ва хукуматнинг ички харажатлари учун 
маблар зарур эди. Шунингдек, хукумат аъзолари очлик чангалида колган Туркистон 
ахолисига Оренбург ор=али \алла келтириш муаммосини хал =илиш учун хам амалий 
к;адамлар ташлади. Туркистон Мухторияти хукумати киска муддат ичида хал= 
ыртасида катта эътибор крзонди. Янги хукумат фаолияти фа=ат
=ы=онда ёхуд Фар\она водийсида эмас, балки бутун Туркистон минта=асида 
яшаётган туб ерли хал=лар томонидан киз\ин кыллаб-кувватланди. Фитрат, Чулпон, Хамза 
мухторият хукуматини ал=аб, шеърлар битишди. Фитрат мухторият эълон =илинган 27 


ноябр тунини «Миллий Лайлатулкадримиз» деб атади. Аллома Фитратнинг б у 
сызларида олам-олам маъно мужассамлашган. 
Туркистон хал=ининг мухторият учун олиб борган курашида 1917 йил 13 де=абрда 
былиб ытган фожиали во=еалар мухим урин тугади. Ыша куни Тошкентда эски шахар 
ахолиси «Мухтор Туркистон учун!» шиори остида тинч байрам намойишини утказди. 
Аммо Тошкент Советидаги большевиклар шахарда кыролли куч билан тартиб 
урнатишга буйрук берадилар. Окибатда тинч камойиш катнашчилари пулемётдан 
ы==а тутилди, эски шахарлик 16 киши ана шу тукнашув =урбони былди. 
Мухтор хукуматнинг хал= ыртасидаги обру-эътибори ва нуфузи большевикларни 
ташвишга солиб =ыйди. 1918 йил 19-26 январ (янги хисоб билан 1-8 феврал) да Тошкентда 
былган Туркистон улкаси ишчи, солдат ва дехкон депутатлари Советларининг фав=улодда 
IV съёздида мухторият масаласи асосий ыринда турди. Съезд Туркистон Мухторияти 
хукумати ва унинг аъзоларини =онундан таш=ари холатда деб, хукумат аъзоларини камокка 
олиш тытрисида =арор чи=арди. Большевиклар ызларининг бу =абих ва мудхиш 
«хукми »ни амалга оширишга зудлик билан киришдилар. 
30 январ (янги хисоб билан 12 феврал) да Туркистон ХКС мухторият хукуматини тугатиш 
учун харбий щаракатларни бошлади. Туркистон большевиклари бунинг учун кизил 
аскарлардан таш=ари арманларнинг «Дашно=цутюн» партияси аъзоларидан тузилган 
=уролли тыдалардан хам кенг фойдаланди. Уларга карши дастлабки жангда 
мухториятнинг миллий кушинидан таш=ари =ы=онлик тинч ахрли вакиллари хам 
=атнашди. Асосан болта, чыкич, таё= кытарган халойи=нинг сони 10000 кишига етди. Шунга 
=арамай, =уролсиз бу кишилар кизил аскарларнинг +ы=он шахрига хужумини уч кун 
давомида мардонавор кайтардилар. Шахар устига уч кун давомида туплардан ёндирувчи 
снарядлар отилди. Мухторият кушинининг тирик колган кисми Кичик Эргаш кырбоши 
бошчилигида шахардан чикиб кетди. Туркистон Мухторияти хукумати кизил аскарлар ва 
дашнокларнинг конли хужумлари окибатида а\дариб ташланди. Аммо +ы=он ва унинг 
атрофидаги тинч ахолини талаш, ылдириш авжига чикди. Фа=ат +ы=оннинг ызида уч 
кун давомида 10000 киши ылдирилди. Шащар буткул вайронага айлантирилди. Хукумат 
бошли\и Мустафо Чы=ай шащарни тарк этиб, яширинишга мажбур былди. 
Вазирларнинг айримлари халок былди. Баъзиларини большевиклар кылга олишди. 
«Улу\ Туркистон» газетаси чу=ур кай\у билан хабар берганидек, «20 (эски хисоб билан 
7) феврал Ху=анд (+ыкон) тарихининг энг дахшатли куни эди. Арманилар айрича 
фаолият кырсатганлар...». Газетадаги УШбу ма=ола «+ы=он хозир ыликлар шахри», деган 
дахшатли ибора билан тугайди. 
Нихоят, 1918 йил 22 (эски хисоб билан 9) февралда +ы=он шахридаги Рус-Осиё 
банки биносида большевиклар томонидан тайёрланган «тинчлик Шартнома» имзоланди. 
Туркистон Мухторияти хукумати атиги 72 кун умр кырган былса хам, у эрксевар 
хал=имизни миллий мустакиллик ва истиклол учун курашга даъват этди. 1918 йилнинг 
эрта бахорида аввал Фар\она водийсида, сунгра бутун Туркистонда истиклолчилик щаракати 
бошланди. Аммо бу даврга келиб Туркистон Мухториятини тор-мор этиб, улкада 
якка хукмрон былган, =урол ва зыравонликка таянган большевиклар минта=ада советча 
андозадаги автономия (мухторият) ни ташкил этишга киришган эдилар. 
1918 
йил январ ойидаё= большевиклар Туркистон Мухториятига =арши 
Туркистон автономиясини тузиш масаласини кутаришган эди. Бу муаммо фа=ат 
Туркистон Советларининг V съёздида (1918 йил 20 апрел - 1 май) хал =илинди. Съезд
Россия Совет Социалистик Федера=ияси таркибида Туркистон республикаси тузиш
ты\рисида карор =абул килди. Туркистон республикасининг Марказий Ижроия
Комитети (МИК) ва ХКС сайланди. Улар таркибига илк марта туб миллатларнинг 
вакиллари 
киритилди. 
Шунингдек, 
сьездда 
саноат 
корхоналарини 
национализация =илиш ва бош=а айрим масалалар юзасидан =арорлар =абул =илинди. 
Шундай =илиб, совет Россияси таркибида Туркистон автоном республикаси ташкил 
килинди. 



Download 257,38 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish