Turkiy tillar fakulteti o’zbek adabiyoti kafedrasi

Murabba’. Murabba’ - O'zaro qofiyalangan to’rt misralik band usulida yozilgan she’r. Murabba’ning qofiyalanish tartibi: birinchi band misralari o’zaro bir tekisda qofiyalanadi, keyingi bandlarining uch misrasi o’zaro qofiyalanadi va to’rtinchi misrasiga qofiyadosh bo’ladi.

Ya’ni, a + a + a + a, b + b + b + a, v + v + v + a...

Qo’yma jono, surma, shaxlo ko’zlaring,

Ohularni qildi shaydo ko’zlaring,

Mardum ichra soldi g’avg’о ko’zlaring,

Mardumlari, magar, tarso ko’zlaring.

Ey parivash gulpirahon sumanbar,

Nazokatda qadding sarvu sanovbar,

Qilmas andishai fordo ko’zlaring.

(Muqimiy)

Murabba’ qofiyasining bu tartibi asosan mumtoz adabiyotimizga xos. She’r tuzilishining murabba’ usuli hozirgi o'zbek poeziyasida ham keng qo’llanilmoqda. Qofiyalanish tartibi xilma-xil bo’lgan to’rtlik band usulida G’afur G’ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Mirtemir, Amin Umariy, Usmon Nosir va boshqa shoirlarimiz barakali ijod qilishgan.

Bog’imda anorim bor, - a

Chertganda dutorim bor, - a

Shirmonyuz nigorim bor, - a

Yillarim faslim ko’rkam. - a

(Amir Umariy)

Qasida.Qasida-lirik tur janrlaridan biri. Qasida muhim tarixiy voqealar va mashhur tarixiy shaxslar haqida tantanali uslubda yozilgan asardir. Qasida o’zbek, tojik, eron, ozarbayjon va boshqa xalqlar adabiyotida keng tarqalgan janrdir. O’zbek klassik adabiyotida Sakkokiy (XV asr) qasida ustasidir. Qasidaning baytlari miqdori cheklanmaydi. Qasida arabcha “qasd” so’zidan olingan bo’lib “maqsad”, “niyat”, “biror ishga maqsad qilish” degan ma’nolarni bildiradi. Qasidaning umumiy hajmi 15-20 baytdan kam bo’lmaydi. Mumtoz adabiyotimizdagi qasidalarning asosiy qismi aruz vaznida bitilgan. Qofiyalanishi: a-a, b-a d-a yoki a-a, b-b d-d e-e. Masalan:

Ayo, xusravi ma’dalatdastgoh, -a

Najobat sipehrida rahshanda moh. -a

Shahanshohlik о’lsun muborak sango -b

Madadkor tangri taborak sango. -b

Bo’llub lutfi haq doimo nosiring. -d

Malul о’lmasun biz nafas xotiring. -d

Zamiringni sabr aylabon shod tut, -e

Bori kulfati g’amdin ozob tut. -e

O’rta asrlar Sharq adabiyotida qasida keng tarqalgan edi. Podsholar va ular madhiga bag’ishlangan haqiqatdan yiroq bo’lgan, maddohlik xarakteridagi qasidalar ko’proq saroy shoirlari ijodida uchraydi.

U ko’proq shoirlaming ijtimoiy-falsafiy qarashlarini bayon etuvchi janr sifatida yashadi. Bunday qarashlar o’z xarakteriga ko’ra ikki katta qismga ajraladi:

a) maqtovlardan holi falsafiy mazmundagi qasidalar;

b) qasida masnu – san’atli, ya’ni bezakli qasida.

Falsafiy qasidalar arab adabiyotida paydo bo’lib, keyinchalik boshqa xalqlar adabiyotida ham yuzaga keldi. Masalan, Nosir Xisrav, Xoqoniy, Usmoniy Muxtoriy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliylar falsafiy qasidalarning ajoyib namunalarini yaratganlar. Qasida masnu esa Salmon Sovajiy, Sakkokiylar ijodida uchraydi. Qasidalar hajm jihatdan katta bo’lib, qofiyalanish tartibiga ko’ra g’azalga o’xshaydi. Odatda, qasida nasib, qurizgoh, madh (asosiy qism), qasd kabi qismlardan iborat bo’ladi. Odatda qasida kirish (nasib yoki tashbib) bilan boshlanadi, keyin tasvir obyektiga o’tiladi. O’zbek adabiyotida o’z qasidalari bilan shuhrat qozongan shoh Sakkokiy (XV asr) Xalil Sulton nomiga bitilgan va Mirzo Ulug’bek nomiga to’rtta qasida, Xoja Muhammad Porsoga bir qasida, Arslon Xoja Tarxong a to’rt qasida bag'ishlagan. Alisher Navoiyning Husayn Boyqaroga bag’ishlab yozgan “Hiloliya” nomli qasidasi va shuningdek, “Tuhfat ul afkor” (“Fikrlar sovg‘asi”) nomli falsafiy qasidasi mashhur. Hozirgi o’zbek shoirlari qasidani xalqimizni madh etuvchi, Vatanni ulug’lovchi, ulug’ ayyom kunlarini tarannum qiluvchi janrga aylantirdilar. Maqsud Shayhzodaning “Toshkentnoma”, Sulton Akbariyning “Mening mahallam”, Erkin Vohidovning “O’zbegim”, Abdulla Oripovning “Men nechun sevaman O'zbekistonni” kabi asarlari yangi zamon qasidachiligining yaxshi namunalaridir.