Ҳужайра соғлик ва касалликнинг структур бирлииги. Патологияга кириш. Зарарли тасирлар ва стресс-га хужайра реакт-сияси. Дифферент-сияланиш ва ўсишга хужайра мослашуви


) жаррохлик операциялари махалида тугридан - тугри кесиб олиш (инцизион очик биопсия). 2)



Download 29,9 Kb.
bet2/2
Sana23.02.2022
Hajmi29,9 Kb.
#135765
1   2
Bog'liq
1-амалий

1) жаррохлик операциялари махалида тугридан - тугри кесиб олиш (инцизион очик биопсия).
2) операция махалида олиб ташланган орган ва тўқималардан булак-
чалар киркиб олиш.
3) пункциялар (игна билан тешиш) махалида материал олиш. (пункцион биопсия).
4) турли асбоблар билан утказиладиган эндоскопик текширишлар: ко-лоноскопик, гастроскопик, бронхоскопик махалида материал олиш (эндоско­пик биопсия).
5) кавак органлардаги суюкликни суриб намуна олиш (аспирацион би­опсия).
Кискача тарихий маълумотлар.
Биринчи давр XIX аср урталаригача давом этиб келди ва касалликлар махалида инсон организмида руй берадиган анатомик узгаришлар тугрисидаги маълумотларни туплаб, йигиб бориш билан таърифланади. Биринчи даврнинг энг мухим боскичи деб, Абу Али Ибн Синонинг "Тиб қонунлари" (1020) ва италиялик олим Г.Морганьининг "Касалликларнинг мурдани ериш йули билан билиб олинадиган жойи ва сабаблари тугрисида " (1761) деган асарлар пайдо булган даврни уз ичига олади.
Иккинчи давр. XIX асрнинг яримларидан XX асрнинг яримларига кадар давом этиб келган иккинчи даврда экспериментал патология, яъни касал-ликларни тажрибада юзага келтириш ишларини (нарса талайгина ) авж олдириш учун кенг услубий имқониятлар очилди. Патологик анатомия ривож-ланишининг бу давр морфология текшириш усулларини такомиллаштириб бориш билан таърифланади. Микроскоп пайдо бўлиши ва гистологик тек-шириш усуллари жорий этилиши билан хужайралар ва хужайралараро модда доирасида руй берадиган структуравий - функционал узгаришларни тахлил килиб чикиш мумкин бўлиб колди. Таъриф бериб утилаетган бу даврда немис пато­логи Р.Вирхов (1821-1902) узининг машхур хужайра назариясини яратди, бу назарияга мувофик хужайрага жуда хам мухим тузилма деб, хаетнинг дастлабки ва нихоятда зарур кисми деб каралади. Р.Вирхов целлюляр патологияни яратиб, патологик жараёнларни хужайра ичи заррачалари доирасида жой олиш тугрисидаги масалани очиб ташлаш томонига яна бир кадам куйди.
Патологик анатомия ривожланишининг учинчи (хозирги, замонавий) даври ходисаларининг функционал томонини аниклаб олиш йулида морфо-логик текшириш усуллари янада такомиллаштириб бориш йули билан таъминланади (А.П.Авцыи, 1910 - 1993). Оптик ва сканерловчи электрон микроскопия, люминесцент микроскопия, гистокимевий текширув усул-лари, авторадиогра­фия, иммуноморфологиядан кенг фойдаланиш турлари патологик жараёнларнинг патогенези билан морфогенези тугрисидаги тушунчаларимизни чукурлашиб боришига куп даражада ёрдам берди. Мана шу усул - амаллар воситаси билан касалликларнинг моддий мохияти тугрисида янгидан - янги маълумот­лар кулга киритилди. Патоло - анатомик ривожланишнинг ультрамикроскопик даври Р. Вирхов хужайра патология-сини бевосита давоми ва кейинги ривожидир. Органеллалар ва суборганел-лаларнинг кашф этилиши хужайра мембраналари рецепторлари ва генла-рини аниклаш усулларини ишлаб чикилиши, структуравий - функционал узгаришларни субхужайра доирасида урганишга, инсон дарду-касалликларини авж олиб бориши механизмлари тугриси­даги билимларимизни чукурлаштиришга, молекуляр патология даражасига томон кутаришга имкон беради.
Хужайра зарарланишининг сабаблари ва патогенези: Хужайра зарарланиши (альтерация)нинг асосий сабаблари куйидагилар бўлиши мумкин: ги­поксия, кимёвий бирикмалар ва дори моддалар таъсири, табиий омиллар, био­логик омиллар, иммун реакциялар, яъни ирсий камчиликлар, овкатланишнинг бузилиши, кариш.
Хозир айтиб утилган омилларнинг организмга курсатадиган таъсир механизми муракаб, чунки хужайрадаги купгина малекулалар, ферментлар, биохимиявий системалар бир-бири билан шу кадар махкам богланганки, уларнинг кайси бири аввал, кайси бири кейин,яъни иккиламчи тартибда за-рарланганининг аксари билиб булмайди. Шундай булсада баъзи омиллардан хужай­ра зарарланиши патогенези маълум.
Гипоксик. Хужайра альтерациясининг хаммадан куп учрайдиган сабаби тапоксиядир. Гипоксия, яъни кислород танкислигига олиб келадиган омиллар жумласига куйидагиларни киритиш мумкин:

  1. томир деворида бошланган патологик жараён (атеросклероз) туфайли еки тромб, эмболия тикилиб, томир йулининг бекилиб колиши (обтурация) натижасида қон билан таъминланишининг камайиши.

  2. нафас вакти бузилганда хавода кислород микдори камайиб кетганда

қоннинг кислород билан етарлича туйинмаслиги (гипоксемик гипоксия).
3) анемия бўлиши, гемаглобин холагининг узгариши, масалан, гемоглобиннинг метгемоглобинга (Бертоли тузидан захарланишда) айлани-ши. Бунда холларда кислородни ташиб берувчи модда булмиш гемоглобин функцияси айнийди.
Хужайрадаги гипоксия даражасига караб адаптация, кайтар ва кайтмас зарарланищ холлари учун характерли узгаришлар руй бериши мумкин. Масалан, сон артерияси торайиб колганда оёк мускулларининг хужайралари атрофияга учраб боради (ихчам тортиб кичрайиб колади). Мана шу атрофия уларнинг қон билан таъминланиш камайиб колганига жавобан бошланадиган адаптацияси акс эттиради. Хужайраларнинг ихчам тортиб, хажмининг кичрайиши кислородга булган эхтиёж билан мускул хужайраларида бўлиб турган алмашинув жараёнларнинг даражаси ўртасида мувозанат карор топишини таъминлайди. Гипоксиянинг зўрайиб бориши ҳужайра альтерацияси кучайиб, унинг ўлиб кетишига олиб келади.
Гипоксия зарби тегадиган биринчи нишон ҳужайранинг аэроб нафаси, яъни митохондриялар доирасидаги оксидловчи фосфорилланишидир. Шу муносабат билан АТФ ҳосил бўлиш сусайиб қолади ёки тўхтайди. АТФ камайиши ҳужайра ичидаги талайгина системалар таъсир килади.

  1. хужайралар мембраналарида АТФза фаоллиги сусаяди.

  2. хужайра насосларининг (калий ва натрий) ишчанлиги пасаяди, бу нарса хужайрага натрий ионлари тупланишига олиб келади,

  3. зарарланган хужайралар ичида бирдан шиш пайдо бўлишига олиб боради.

  4. фосфофруктокиназа ферментининг фаоллиги кучаяди, натижада ана­эроб гликолиз тезлиги ошади бу нарса уз навбатида хужайра энергия манбаини куватлаб, гликогендан АТФ хосил бўлишини кучайтиради. Натижада гликоген микдор ошади. Шунингдек фосфорли эфирлар гидролизи жараёнида сут кислота ва анорганик фосфор туплами боришига олиб кела­ди. Бу эса уз навбатида хужайра ички мухитидаги рН пасайишига сабаб бўлади (хужайра ацидози).

Гипоксия боглик булган яна бир бошка ходиса рибасомаларининг эн-доплазматик донадор ретикулумидан ажралиши ва полеосомаларнинг моносомаларга парчаланиб кетишидир. Гипоксия давом эттирадиган булса, органеллаларнинг зарарланиб парчаланиши зурайиб борадики, бу мембраналар утказувчанлиги айниб уларнинг функционал фаоллиги пасайиб кетишида уз аксини топади. Хужайра юзида пуфакчалар пайдо бўлади. Цитоплазма ичида ва хужайралар ташкарисида органеллалар мембраналаридан юзага келувчи псевдомиелин тузилмалари пайдо бўлади. Бу даврда митохондриялар тузилиши одатдагича бўлиши мумкин, бўкиш еки қонденсацияланиш ходисасига учраши (осмиофиллиги кучайиши) мумкин. Эндоплазматик ретикуллум кенгаяди. Хужайра умуман букиб, катталашган холда бўлади. Хужайранинг кислород билан таъминланиб туриши аслига келиб тикланадиган булса, айтиб утилган нарсаларнинг хаммаси кайта бўлиши мумкин.
Ишемия давом этаверса хужайрадаги зарарланиш ходисаси кайтмас тусга киради. Морфологик жихатидан олганда бу нарса митохондрия ва уларнинг кристаллари вакуолланиб, плазматик мембрана тузилиши айниб кетиши (деструкцияга учраши) билан ифодаланади. Плазматик мембранада ионлар утадиган янги каналлар юзага келади, бунинг натижасида мембрана кальцийни янада купрок утказадиган бўлиб колади. Кальций куплаб цитоплазмага ута бошлайди (инфлюкс). Митохондриялар матрикси каттик бўлиб колади. Кардиомиоцитларнинг бу узгаришлари ишемия бошланганидан кейин 30-40 минут утгач руй беради ва юрак мускули хужай-раларининг кайтмас тарзда зарарланганини курсатади. Мембраналар утказувчанлиги кучайганлиги муносабати билан хужайрадан оқсил, зарур коэнзимлар, рибонуклеин кислога йуколиб бориши давом этаверади. Хужайралар АТФ нинг кайтарилиб аслига келиши учун жуда зарур булган метаболитларни атрофидаги мухитга чикариб юбора бошлайди, бунинг натижасида хужайра ичидаги юксак энергияли фосфатлар микдори янада купрок камайиб боради.
Хужайрада рН нинг янада камайиб бориши (ацидоз кучайиши) лизосо-малар мембранасини шикастлантириб куяди, бу уз навбатида уларнинг ферментлари цитоплазмага ажралиб чикишга, нордон гидролизалар фаол-лиги кучайишига, ферментлар таъсирида хужайра таркибий кисмларининг хазм бўлишига олиб келади. Бундай шароитларда рибонуклеопротеинлар, дезоксибонуклеопротеидлар ва гликоген миқдори кескин камайиб кетади.
Улгандан кейин тизимлар шиддат билан парчаланиб ферментлар хужайралараро бушликка ажралиб чикади. Хужайра ичидаги ферментларнинг хужайралараро бушликка ажралиб чикиб плазматик мембрана утказувчанлиги узгаргани муносабати билан қон зардобида пайдо бўлиш хужайра ацидозидан берувчи сифатида клиник жихатдан мухим ахамиятга эгадир.
Мембрананинг зарарланишига хужайра ташкарисидан (экстрацеллюляр бўшлиқдан) хужайра ичига кальций ўтишига сабаб бўлади (у бушликда кальций юкори қонцентрацияларда бўлади). Бунинг устига ишемик холдаги тўқима реперфузияга учрайдиган булса, кальций келиб тушиши кучайиб боради. Кальций кушилиб туриши ишемия шароитлардагина эмас, балки захарлар таъсирида зараланиш махалларида хам кузатилади. Риоксигенациядан кейин митохондриялар томонидан ушланиб коладиган кальций хужайра ферментларини зарарлаб, таъсирини бўғиб қўяди, оқсилни денатурацияга учратиб, коагуляцион некроз учун характерли булган цитологик альтерацияга сабаб бўлади.
Хужайра дистрофиялари. Юкорида айтиб ўтилганидек, зарарланиш туфайли хужайрада структура узгаришлари бошланмасидан илгари ундаги хужайра алмашинуви ва ферментатив жараёнлар издан чикади, бу жараёнлар морфологик жихатдан хар хил ифодаланган бўлади. Масалан, митохондрияларнинг бўкиши, кристалларининг калта тротиб колиши, мат-рикс рангининг ўчиши ҳу­жайрада аденозинтрифосфат етишмаганидан ва гипоксия бевосита оқибати тарикасида хужайрадаги оксидланиш жараёнлари бузилганлигидан далолат беради.
Классик патологияда хужайра метаболизмининг издан чикишини функциясининг бузилиши билан бирга давом этиб борадиган дистрофик жараён­лар деб караш расм булган. Бу жараёнлар учун характерли нарса хужайрада хар хил алмашинув махсулотларининг тупланиб колишидир. Дистрофик жараёнларни хужайрада тупланиб борадиган химиявий модда-ларнинг табиатига караб тоифаларга ажратиш кабул килинган. Чунончи, табиатан оқсилдан ибо­рат киритмалар пайдо бўлади, бунда гап оқсил алмашинувининг издан чиққанлиги (оқсил дегенерацияси) тугрисида боради, бордию хужайрада ёглар, липидлар киритмалари топиладиган булса, бу ёғ дистрофияси деб айтилади. Шунга яраша хужайрада пигментлар, углеводлар алмашинуви хам бузи­лиши мумкин ва хоказо.
Шундай килиб, дистрофия асосан хужайра метаболизми издан чикиши туфайли хужайра тузилишида сезиларли узгаришлар руй бериши билан да­вом этадиган мураккаб патологик жараёндир. Дистрофик жараён авж олиб борадиган булса, хужайра функцияларини издан чикаради.
Этиологияси ва патогенези. Дистрофия сабаблари хар хил. Дистрофия бошланишига йўл очадиган этиологик омиллардан келиб чикиб, асосан дисциркулятор эндокрин ва церебрал ўзгаришларга, шунингдек иммунопа-тологик жараёнларга боғлик бўлган дистрофиялар тафовут қилинади. Дис-трофиянинг туридан қатъий назар, хамма холларда хам сўз хужайрадаги алмашинув ва ферментатив жараёнлариинг у ёки бу ўзгаришлари тўғрисида, ҳужайрада юзага келадиган физико-химиявий сўрилишлар тўғрисида борадики, хужайра ичида турли моддаларнинг тупланиб қолиши баъзи ҳолларда хужайранинг функционал холатига таъсир килмайди, бошка холларда эса бу жараён хужайранинг зарарланишига сабаб бўлади.
Ҳужайра ичида киритмалар тупланиб бориши куйидаги жараёнларга боглик:

  1. Одатда, яъни нормада учрайдиган метаболитлар микдорининг хужайрада ортикча тупланиб боришига (масалан, диабет билан огриган касалларда қондаги глюкоза микдори узок вакт юкори даражада булганида гликогеннинг хужайра ичида тупланиб бориши).

  2. Алмашинувда иштирок этмайдиган, одатдан ташкари баъзи махсулотларнинг тупланиб боришига (бундай ходиса метаболизмнинг туғма камчиликларида кузатилади, яъни тупланиши касалликлари).

  3. Баъзи моддаларнинг хужайра ичида ортикча синтезланишига богликдир. Бунга мисол килиб, пигментлар, масалан, адреналин етишмовчилигида меланин пигментининг ортикча тупланиб колишини келтирса бўлади.

Дистрофик жараёнлар аксари юкори даражада факат сустлашган, функ­ционал жихатдан фаол булган хужайралар (жигар, буйрак, юрак хужайраларида) кузатилади. Айни вактда тузилиши ва функциялари жихатидан хар хил булган хужайраларда авж олувчи бир хилдаги дис-трофия асосида хар хил механизмлар ётади. Масалан, жигарнинг ёгли дистрофияси асосан гепатоцитларда триглицеридлар тупланиб колганига алоқадор бўлади. Дифтерия махалида кардиомиоцитларда бошланадиган ёг дистрофиясининг механизми асо­сида дифтерия таёқчаси ишлаб чиқарадиган экзотоксиннинг ёғ кислоталарнинг оксидланишида иштирок этадиган кофактор метаболизмига киришуви ётади.
Юқорида айтиб ўтилганидек, ҳужайралар дистрофиясига асосан моддалар алмашинувидаги турли ўзгаришлар сабаб бўлади. Шу муносабат билан дистрофияларнинг оқсил, ёғ, углевод, пигмент, минерал дистрофиялар деган турлари тафовут килинади.
Download 29,9 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish