Умумий психология

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1
қаратилган амалий иш самарадорлиги нафақат 
методик воситаларнинг маҳсулдорлиги, балки 
шакллантирувчи таъсир объекти бўлган одам-
да тегишли шахс хусусиятлари қанчалик тар-
киб топган бўлишига ҳам боғлиқдир.
Тавсифлаб ўтилган ҳолатда бизнинг фи-
кримизча, ижодий тафаккурни фаол ташқи 
педагогик-психологик таъсир ҳисобига ри-
вожлантиришга қаратилган ишнинг кафолат-
ланган самарадорлигини ошириш учун шахсда 
ҳам шундай ўзгаришларни рағбатлантириш ке-
ракки, улар интеллектуал тренинг доирасидаги 
топшириқнинг қабул қилиниши, юқори ички 
мотивация билан бажарилишига замин тайёр-
ласин. Замонавий психологик ёрдам амалиёти 
йўналишлари орасида марказий ўринлардан 
бирини эгаллаган гуманистик ёндашув мето-
дологиясига кўра ҳам одамнинг креативлик 
қобилиятини унинг шахси структурасида му-
айян ўзгаришларни ҳосил қилмай ривожлан-
тириб бўлмайди. Ижодни бирор бир малакага 
ўргатгандай ўргатишнинг имконияти йўқ, креа-
тив бўлмоқ учун одам сифат жиҳатидан ва бир 
бутун тарзда ўзгариши талаб қилинади. Шу-
нинг учун креативликни ривожлантиришнинг 
гуманистик технологиялари ўз моҳиятига кўра 
салоҳиятини тўла-тўкис рўёбга чиқара олув-
чи шахсни шакллантириш технологияларидан 
фарқланмайди
1
.
Демак, бизнинг методологик ёндашуви-
мизга кўра, талабаларда ижодий тафаккур-
ни ривожлантириш ишининг самарадорлиги 
учун уларнинг шахси соҳасида ҳам муайян 
йўналишдаги ўзгаришларни ҳосил қилишга 
қаратилган чора-тадбирлар ушбу иш тизи-
мидан ўрин эгаллаши мақсадга мувофиқдир. 
Бунда, назаримизда, ташқи фаол таъсир учун 
шахс структурасининг шундай соҳаси ва тар-
кибий қисми танлаб олиниши керакки, унинг, 
биринчидан, ҳам когнитив жараёнлар билан, 
ҳам шахс индивидуал-психологик хусусиятла-
ри билан кучли алоқаси, иккинчидан, ижодий 
фаолликда муҳим аҳамияти қайд этилсин. Биз-
нингча, ушбу талабга психологик адабиётларда 
“интеллектуал ҳиссиётлар”, “интеллектуал эмо-
циялар”, “аффектив-когнитив комплекслар” 
деган турли номлар билан аталадиган психик 
1
Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, ода-
ренности. – СПб.: «Питер», 2009. –С. 434.
феномен жавоб беради. Методологик ёндашу-
ви жиҳатидан фарқланувчи турли муаллифлар 
билиш жараёни билан боғлиқ ҳиссий кечин-
маларни таснифлашда, номлашда турли хил 
категориялардан фойдаланишига қарамай, 
биринчидан, бундай психик ҳолатнинг объек-
тив мавжудлигини, иккинчидан, унинг ўзи ҳам 
алоҳида турларга эгалигини тан олиш бораси-
да уларнинг кўпчилиги якдилдирлар.
Маълумки, интеллектуал ҳиссиётлар деган-
да ақлий фаолият давомида одамда вужудга 
келувчи ўзига хос ҳиссий кечинмалар тушуни-
лади. Турли муаллифлар (К. Изард, 2000; И.А. 
Васильев, 1998; К.К.Платонов, 1984) бундай 
ҳиссиётлар жумласига ҳиссий кечинмалар-
нинг ҳар хил турларини киритишига қарамай, 
деярли барча таснифларда ҳайратланиш, 
қизиқиш, шубҳаланиш каби ҳиссиётлар та-
крорланади. Ушбу ҳиссий кечинмаларнинг 
алоҳида ҳиссиётлар гуруҳига ажратилиши 
учун уларнинг ақлий фаолият билан ўзига хос 
функционал-генетик алоқадорлиги асос қилиб 
олинади. “Бундай ҳиссиётлар, – деб ёзади И.А. 
Васильев, – нафақат ақлий фаолият давомида 
вужудга келади, балки улар бундай фаолият-
да йўналиш олади, унинг муваффақияти ва 
муваффақиятсизлигини ақлий фаолият мотив-
лари нуқтаи назаридан баҳолайди ва ушбу баҳо 
асосида якунда субъектнинг билиш эҳтиёжини 
қондириш учун фикрлаш жараёнига фаол таъ-
сир кўрсатади”
2
.
Ижодий қобилиятлар ҳамда ижод психо-
логияси соҳасида чуқур изланишлар олиб 
борган деярли барча тадқиқотчилар креатив 
шахсларга одатда ўта ҳиссий таъсирчанлик 
хос бўлишини, айрим буюк ижодкорлар тур-
ли ижодий асарлар билан танишиш жараёни-
да кўз ёш қилишгача ўта таъсирлангани, ҳатто 
ҳушини йўқотгани ҳақида маълумотлар мав-
жудлигини қайд этадилар
3
. Негаки, барча тур-
даги ижодий фаолият ва унинг маҳсулларида 
ўзига хос эстетика, шакл нафосати, компози-
цион тартиблашганлик, тизимлилик элемент-
ларини топиш мумкин. Тадқиқотларда креа-
тивлик кўпинча ўзига ишонч, кенг маънода 
2
Васильев И.А. Роль интеллектуальных эмоций в регу-
ляции мыслительной деятельности. // Психологический 
журнал. – М.: 1998, №4. –С.50.
3
Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, ода-
ренности. – СПб.: «Питер», 2009. –С. 434.
50
ПЕДАГОГИК ПСИХОЛОГИЯ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ

---