|
2.-Kanada-Kareliya tipi. Bu tipdagi ko’llar Baltika va Kanada qalqonlarining, Alyaska hamda Taymir yarim orollarining tundra va o’rmon zonalarida tarqalgan. Bu ko’llar tipini ikki sinfga: 1) muz-lik eroziya va 2) muzlik-akkumulyastiya ko’llariga bo’lish mumkin.
Muzlik-eroziya ko’llarining kotlovinalari muzlik o’ygan tektonik yoriqlardan iborat. Bunday ko’llar odatda uzun va kambar bo’lib, daryo-lar bilan birga kaskadlar sistemasini hosil qiladi (Vigozero, Segozero, Turke-Tresk va boshqalar).
Muzlik-ankumulyastiya kotlovinalari oqar suvlarni morenalar to’-sib qo’yishi natijasida paydo bo’ladi. Bu kotlovinalardagi ko’llar
o’zaro tutash suv havzalarining murakkab sistemasidan iborat (masa-lan, Sayma va h. k.).
Kareliya-Kanada tipidagi ko’llar oqar ko’llardir, ularning suvi o’ta chuchuk va chuchuk; oligotrof ko’llar.
Ladoga-Lavrentiya tipi. Bu tipdagi ko’llar Baltika va Kanada
qalqonlarining chekalarida hosil bo’lgan (Ladoga, Onega, Vettern,
Venern, Buyuk Amerika ko’llari, Vinnipeg, Atabaska, Katta Qullar
ko’li, Qatta Ayiq ko’li), ular katta va chuqur, qirg’oqlarida va kotlovi-
nalarida muzlik relyefi shakllari — shxeralar, morena gryadalari,
fordlar juda ko’p. Suv oqimi katta daryolar bilan bog’liq. Chuchuk,
oligotrof ko’llar.
Seliger-Ilmen tipi. Bu tipdagi ko’llar muzlik keltirmalari
to’planadigan zonada joylashgan. Ular ikki sinfga bo’linadi: a) Se-
liger va b) Ilmen. Seliger sinfiga kiruvchi ko’llar (Seliger, Mazur
va boshqalar) sertepa-morena relyefi tarqalgan joylarda hosil bo’l-
gan. Ular uchun kotlovinalarining murakkabligi va qirg’oqlarining
parchalanganligi xosdir.
Ilmen sinfiga kiradigan ko’llar morena-tekislik oblastlarida vujudga kelgan. Ularning kotlovinalari katta, biroq chuqur emas, tagi yassi, qirg’oq chizig’i oddiy bo’ladi. (Ilmen, Beloe, Voje, Lacha, Kuben, Pskov-Chud ko’llari vxa h. k.).
Tayga-botqoqlik tipi. Bu tipdagi ko’llarning kotlovinalari
katta emas, suv oqimi yo’q, suvi chuchuk, distrof, suv yuzasidagi mox qop-
lami o’sa boradi. G’arbiy Sibir taygasi uchun juda xosdir.
Sharqiy Sibir tipi. Unga Vilyuy pasttekisligidagi va doi-
miy muzloq tarqalgan boshqa joylardagi ko’llar kiradi. Qotlovina-
lari termokarst natijasida hosil bo’lgan, maydoni kichik va sayoz, bir-
biriga yaqin joylashgan ko’llarning sathi turli balandlikda. Ulariing
suv yig’ish maydoni katta emas, suvi chuchuk, yosh ko’llar oligotrof, so’ng-
ra ular evtrofga aylanadi. Temperatura rejimi muzloq qatlamning
yuza yoki chuqur ekanligiga bog’liq.
Dasht zonasida odatda namlik etishmaydi. Iqlim omillari ko’llar paydo bo’lishi uchun noqulay. Zonaning ko’p qismida bahorgi vaqtincha suv havzalarigina vujudga keladi. Dashtlarning Osiyodagi qismida namlanish kamayishi tufayli daryolar dengizlarga etib bora olmay, etak ko’llar hosil qiladi. Shu sababli G’arbiy Sibir dashtlarida ko’llar ko’p. Ko’l suzlarining minerallashish darajasi ortadi. Biroq chuchuk ko’llar ham bor. Chuchuk va mineral suvli ko’llarning yonma-yon uchrash sababi yuqorida ko’rsatib o’tildi.
7. Osiyo dashtlari tipi dasht zonasining tekislik oblastlari,
asosan G’arbiy Sibirdan janubdagi erlar uchun xosdir. Bunga Chani,
Qulunda, Uba ko’llari va boshqalar kiradi. Qo’llar suffoziya chuqur-
liklari hamda yolsimon tepalar orasidagi chuqurliklarni egallagan.
Kotlovinalari u qadar o’yilgan emas, morfologik jihatdan yaxshi
shakllanmagan, yassi va sayoz. Ko’llarning ko’pi—oqmas ko’llar. Iqlim
sharoiti suv massasi miqdoriga va ko’l maydoniga keskin ta’sir ko’r-
satadi. Qo’llar chuchuk bo’lishi ham, juda sho’r bo’lishi ham mumkin. Chu-
chuk va sho’rtob ko’llar evtrofdir.
8. Tog’ oldi dashti ko’llari tipi. (Balaton, Xanka, Neyzidler-Ze)
Bu ko’llar tog’ oldidagi keng tektonik botiqlarni egallaydi. Ular
oqar, suvi chuchuk, evtrof ko’llardir.
Chala cho’l zonasida namlanish yanada kam. Bu erdagi oqar suvlar dengizlarga etib borolmay, tugagan joylarida oqmas ko’llar hosil qiladi, suvining minerallashish darajasi tobora ortadi.
9. Orol-Kaspiy tipi (Kaspiy va Orol ko’llari). Kotlovinalari
juda katta bo’lib, murakkab tektonik yo’l bilan paydo bo’lgan. Namla-
nish juda kam zonalarda joylashgan. Daryolar ko’plab keltiradigan suv
bug’lanishga sarf bo’ladi. Ko’llarning asriy tebranishi katta. Bu ko’l-lar sho’rtob, evtrof, suvi mo’’tadil.
Do'stlaringiz bilan baham: |
