Urmaiov N. J

Paxta xomashyosi va bug‘doy uchun o‘rnatilgan o‘rtacha davlat xarid narxlari o‘zgarish dinamikasi (so‘m/sentner)
Davlat xarid narxlari 2009-yilda
Mahsulotlar 1995-yilga
1995-yil 2002-yil 2009-yil _{nisbatan, marta}
^{Paxta xomashyosi 800 10460} 50200 62,8
^{Bug‘doy 250} 5295 20300 81,2
Manba: Respublika Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi ma'lumotlari.

Davlat xarid narxlari 1995-2009-yillarda paxta xomashyosi bo‘yicha 62,8 marta, bug‘doy bo'yicha esa 81,2 marta oshgan. Paxta xomashyosi xarid narxlari uning sanoat navlari, sinflari hamda tolasining tiplari bo‘yicha ham belgilanadi. Masalan, 2009-yilda paxta xomashyosining sanoat navlari, sinflari va paxta tolasining tiplariga qarab 1 sentnerining xarid narxlari 13270 so‘mdan 89616 so‘mgacha o'zgaradi. Demak, sifatni e’tiborga olgan holda belgilangan davlat xarid narxlarining mutlaq miqdori paxta xomashyosining sanoat navlari, sinflari va paxta tolasining tiplari bo‘yicha bir-biridan ancha farq qiladi. Mazkur holat dehqonlami imkon qadar yuqori sifat ko‘rsatkichlariga ega mahsulot yetishtirishga rag‘batlantiradi. Boshoqli donlaming ham xarid narxlari ulaming sifatlariga qarab o‘matiladi, ya'ni mahsulot sifati yuqori bo‘lsa, xarid narxlari ham yuqori bo‘ladi. Baholar rag‘batlantiruvchi vazifani bajarishi lozim, ya’ni dehqonlar o‘z mahsulotlarini yuqori sifatda yetishtirishdan manfaatdor bo'ladilar. Respublikamiz hukumati mazkur masalaga alohida e’tibor bermoqda va bu yaxshi natijalar bermoqda. Jumladan, davlatning xo'jaliklami rag‘batlantirish maqsadida o‘z buymtmasi uchun bug'doyning xarid narxlarini yil sayin oshirishi uning yalpi hosili oshishiga ijobiy ta'sir etmoqda. Bu hol baho va yalpi hosil o‘rtasida o‘zaro bog'liqlik, ya’ni elastiklik mavjud ekanligidan dalolat beradi.

Davlat o‘z buyurtmasi bo‘yicha sotib olayotgan bug'doyning xarid narxini so‘nggi yillarda yuqori sur'atlar bilan oshirishi uning yalpi hosili oshishiga olib keldi. Bunga davlat xarid baholarining shunday sur'atlarda oshishidan ishlab chiqaruvchilar manfaatdor bo‘lganligi tufayli erishilmoqda.
228


Mamlakatimizda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini davlat ehtiyojlari uchun yetishtirishni moliyalashtirish mexanizmi takomillashtirilib borilmoqda. 2002-yilgacha qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtimvchilarga tayyorlov korxonalari tomonidan bo‘nak berilar edi. 2003-2004-yillarda ayrim viloyatlarda fermer xo‘jaliklarini bo‘naklashning amaldagi mexanizmi o‘miga, xizmat ko‘rsatuvchi tijorat banklarining imtiyozli kreditlash mexanizmi sinov tariqasida joriy etildi. 2005-yil hosilidan boshlab paxta, 2006-yil hosilidan boshlab esa g'alla yetishtirish xarajatlarini to'liq hajmda imtiyozli kredit ajratish orqali moliyalashtirish yo‘lga qo'yildi.
Davlat ehtiyojlari uchun topshiriladiga paxta xomashyosi va g'alla yetishtirishni bo'naklash ayrim kamchiliklardan xoli emas edi, ular quyidagilar:
- bo'nak mablag'lari texnologik xaritaga muvofiq barcha xo‘jaliklarga bir vaqtda ajratiladi va bunda mahalliy sharoit, rentabelli faoliyat yuritayotgan, o‘z aylanma mablag'iga ega bo'lgan aksariyat xo'jaliklaming moddiy-texnik resurslarga bo'lgan ehtiyoji inobatga olinmaydi;
- xo‘jaliklami moliyaviy va moddiy resurslardan samarali foydalanishga rag‘batlantirmaydi va ayrim xo‘jalik rahbarlarida boqimandalik kayfiyatini vujudga keltiradi;
- fermerlar o‘z xo‘jaliklarining moliyaviy mablag‘lar oqimini mustaqil belgilab borish imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar va bu o‘z navbatida fermerlarda haqiqiy mulkdorlik hissining toiiq shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi;
- fermer xo‘jaliklari soni ko'payishi va bu orqali davlat ehtiyojlari uchun mahsulot topshiruvchi xo'jaliklar soni keskin oshib borishi natijasida ajratilayotgan transh mablagiarini tayyorlov korxonalari tomonidan har bir xo'jalikka o‘z vaqtida yetkazib berishda qiyinchiliklar vujudga keladi;
- qishloq joylarda bank amaliyotlari, ayniqsa kredit operatsiyalari rivojlanishi sekinlik bilan o‘tadi;
- qishloq xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar orasida raqobat tegishli darajada rivojlanmaydi.
2005-yil 11-avgustda Adliya vazirligida 1508-raqam bilan ro‘yxatdan o'tgan “Qishloq xo'jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta va g'alla yetishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi” to‘g‘risidagi Nizomga asosan:
- kreditlar davlat ehtiyojlariga sotiladigan mahsulot qiymatining 60 foizigacha miqdorlarda yillik 3 foizlik ustama haq toiash sharti bilan (2 foizlik qismi bank marjasi) g‘alla uchun 12 oygacha, paxta xomashyosi uchun 18 oygacha boigan muddatga beriladi. Bunda kreditlar agrotexnik tadbirlar muddatidan kelib chiqqan holda quyidagi tartibda ajratiladi:
a) paxta xomashyosi uchun yilning 1-yanvariga qadar paxta xomashyosi qiymatining 10 foizigacha, 1-aprelga qadar 25 foizigacha, 1-iyulga qadar 50 foizigacha, 1-sentabrga qadar 60 foizigacha;


229


b) g‘alla uchun yilning 1-yanvariga qadar g‘alla qiymatining 35 foizigacha, 1-aprelga qadar 50 foizigacha, 1-iyunga qadar 60 foizigacha.
- kreditlar ish haqi va unga tegishli ajratmalami to‘lash, MTPlar, Suvdan foydalanuvchilar uyushmalari va qishloq xo'jalik texnikasi mavjud boTgan boshqa xo‘jalik subyektlarining xizmatlari va olingan urugTik uchun toTovlami amalga oshirish, lizingga olingan texnika vositalarining lizing va sug‘urta toTovlari, foydalanilgan elektr energiyasi, yagona yer soligT toTovlariga, mineral o‘g‘it va o‘simliklami biologik va kimyoviy himoya qilish vositalarini, xo‘jalik ixtiyoridagi texnikalarga ehtiyot qismlar va boshqalami xarid qilish uchun ajratiladi.
Xo‘jaliklami to‘g‘ridan-to‘g‘ri imtiyozli kreditlash mexanizmining afzalliklari quyidagilar:
- mablagTar feimer xo‘jaliklariga ulaming o‘z ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ajratib boriladi, bu esa o‘z navbatida mablagTaming muvaqqat hisob raqamlarida ishlatilmasdan qolib ketilishi hollariga chek qo‘yadi;
- moliyaviy mablagTami mustaqil ishlatish imkonining yaratilishi olingan kreditlardan samarali foydalanishga olib keladi. Fermer xo‘jaliklarining paxta xomashyosi va g‘alla yetishtirish xarajatlarining ayrim turlari bo‘yicha toTovlarga ehtiyoji boTmagan holda, ular mazkur mablagTami texnologik xaritalarda belgilangan boshqa xarajatlarga ishlatishi mumkin;
- moddiy-texnik resurslarga ehtiyoji boTmagan holda asossiz oldindan toTovlami amalga oshirish holatlariga chek qo'yiladi, buning natijasida xizmat ko'rsatuvchi tarmoq korxonalarining qishloq xo'jalik korxonalari oldida katta miqdorda kreditorlik qarzlari vujudga kelishi oldi olinadi;
- xo‘jaliklar tomonidan kredit mablagTaridan mustaqil va oqilona foydalanishi natijasida yonilgT-moylash materiallari va mineral o‘g‘itlami samarali ishlatish bo‘yicha manfaatdorlikni oshiradi;
- tijorat banklari va xo'jaliklaming ajratilgan kredit mablagTarini o‘z vaqtida qaytarilishida mas’uliyatini va manfaatdorligini yanada oshiradi.
Qishloq xo‘jalik korxonalari tayyorlov korxonalari bilan kontraktatsiya shartnomalari tuzganlaridan keyin kredit olish uchun ulaming asosiy talab qilib olinguncha depozit hisobvaragTga xizmat ko'rsatayotgan tijorat bankiga quyidagi hujjatlarni taqdim etadi:
- ariza;
- kontraktatsiya shartnomasining nusxasi;
- kreditga boTgan talabni aniqlash uchun tayyorlangan biznes reja;
- moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot (2-shakl);
- debitor-kreditor qarzlar to‘g‘risida maTumotnoma (2a-shakl).
Qishloq xo‘jalik korxonalari uchun qulaylik yaratish maqsadida ishlab chiqilgan kontraktatsiya shartnomasining namunaviy shaklida talab etiladigan
230


barcha bandlar kiritilgan. Undan foydalangan holda kontraktatsiya shartnomalarini tuzish maqsadga muvofiqdir.
Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarilishini imtiyozli kreditlar orqali moliyalash tartibi 11.3-chizmada keltirilgan.