Usimliklar va ularning yashash sharoitlari

Kulьtivaciya. Begona utlarni yu^otish va z^osil bulgan ^at- kalocni ^amda zichlayaib dolgan erni agdarmasdan yumshatish uchun kulьtivaciya utkaziladi. Bu ishlar kulьtivator bilan ba- jariladi. Еrni yoppaenga yumshatish, ekin ^ator oralarmni yum- shagish (chopi^ ^ilish) uchun ishlatiladigan va universal kulь- tivagorlgr buchadi. Kulьtivatorlarning ish organi panjalardan iborat. Panjalar tuprot^ni yumshatuvchi, prujinali va begona utlarni kesa- digai uchburchak — yaosi picho^ shaklida buladi (27, 28- raem). Еrni yoppasiga yumshatish uchun ishlatiladigan KPN-4A markali kulьtivatorlar bilan kuzda shudgor cilingan dalalarda atmosfera yogyn-sochin natijasida z^osil bulgan ^at^alo^ va ^attik; erlar 10— 14 om chu^urlikda yumshatiladi. Еr yuzasi yumshatilganda kapillyar rovaklik buziladi, buglanish kamayadi va tup- ro^ning pastki ь^atlamlarida nam sa^lanib ^oladi. Baz<;orda ut- kazilgan kulьtivaciya natijasida tupro^ning issiklik rejimi va ^avo almashinishi yahshilanadi. Kulьtivaciyada bir vaktning uzida er yumshatiladi va begona utlarga k;arshi kurashila- di, z^amda tupro^da tuplangan nam uzo^ sa^lanadi. Kulьtiva- ciyani facat er etilganda, ya'ni namligi tula nam sigimga nisbatan 40—60% bulganda utkazish zarur. Еrni ildizpoyali kup yillik betona utlar bosganda va 20— 25 sm chucurlikda yumshatish zarur bulganda chizelь kulьtivator- lardan foydalaniladi. Ekin ^atorlari orasi NKU-4—6A, K.RH-4, KRH-3,6 markali kulьtivatorlar bilan yumshatiladi. Bunda usimlik ^ator ora- larini z^ar hil chu^urlikda yumshatiladi va begona utlar yu- |uotiladi. Universal kulьtivatorlarga mahsus ish organlari, ya'ni ekin 1^ator oralarini yumshatuvchi, uto^ ciluvchi, egat oluvchi, yFih soluvchi va 'bosh^a tremlar urnatiladi. Universal kulьtivatorlardan usimliklarning ;^ator oralarini uzunasiga va kundalangiga ishlashda, egat olish, utit solish va boiщa tad- birlarni amalga oshirishda keng foydalaniladi. Suroriladigan deodonchilik sharoitida ruza, makkajuhori va bosh^a ekinlarning maysalari unib chi^kanda paydo bulgan katk;alokni yumshatish uchun rotacion motigalar ishlatiladi (29- raem). Boronalash. Еrni yuza yumshatish, ^atcalo^ni yu^otish va yirik kesaklarni maydalab, tupro^ni donador 1^ilish uchun er

boronalanadi. Boronalanganda er tekislanadi, utlar yu^oti- ^adi ®a burlanish kamayib, nam sa^lanadi (30, 31-raem). Boronalar ^ar bir tishiga tushadigan eolicgtirma orirli- gi'a i^arab, uch turga bulinadi: ogir borona — bitta tishiga 1,6—2,0 kg ogirlik tushib, erni 7— 10 sm chu.curlikda yumshatadi; urtacha borona — bitta tishga 1,1— 1,5 kg ogirlik tushib, erni 4—6 sm chu^urlikda yumshatadi, engil borona — bitta tishga 0,6—1,0 kg ogirlik tushib, erni 2—4 sm chucurlikda yumshatadi.

Erta ba^orda er etilishi bilan namni saclash va begona utlar- ga ^arshi kurashishda ogir, ekin ekilgandan keyin ^osil bulgan katcalokni yumshatish uchun engil boronalar ishlatiladi. Mayda uru.glar va ugitlarni tuproada aralashtirishda ham- da yoppasiga ekilgan (arpa, 'burdoy va boiщa) ekinlarni siy- raklatishda boronalashning agamiyati katta. Molalash. Ba^or ^urgo^chil kelgan yillar chigit, arpa, bugdoy va bopщa ekinlarni ekishdan oldin erga mola bosti- riladi, bunda uruglar bir hil chu^urlikda kumiladi va er yuza- si tekislanadi. Buning uchun silli^-tekis cilindrik yuzali, utmas tishli ZKK-6A va boiщa tipdagi galtak molalardan foydalaniladi (26-raem). Mola bostirilganda yirik kesaklar maydalanadi va tupro^ yuzasi bir oz zichlanadi. Chigit, makkajuhori, o^ju- hori va bopщa yirik ypyFaap ekilganda ekish bilan bir va^t- da erga ekish oeyalkalariga urnatilgan galtak mola ‘bilan mola bostiriladi. Shunda urur bilan tuproc oraligi zichlashadi va tuprocning ostki catlamlaridagi nam kapillyar kutarilish ^i- sobiga er betiga (urug yotgan ^atlamga) tegib turadi. Natijada uruglar tez va tekis unib chi^adi. Еrni yuza yumshatish sifatini ba^olash. Еrni yuza yumshatish sifati uni ishlash va^tidan boshlab nazorat cilib boriladi, Ishning sifatli bulishini ta'minlash uchun avvalo ish organ- larining tulik; va tugri urnatilishiga a^amiyat berish kerak. Ma'lumki, ^ar bir tadbirning uz va^tida bajarilishi, ya'ni tuproc etilganda utkazilishi uning sifatiga katta ta'sir etadi. Еr ^aydalgan yunalishga kundalang yoki bir oz ^iyarok; ^ilib boronalanadi. Uning chu^urligi h^amma erda 4—6 sm bulib, chala joylar ^olmasligi, tupro^ yahshi uvoclanishi, ya'ni diametri 2-—3 sm dan katta kesaklar bulmaslish kerak. Aks ^olda utka- zilgan -borona sifatsiz bulib, ^ayta utkazishga tugri keladi. Borona tishlari orasiga guzapoya, ildizpoya va boiщa narsa- lar tuplanib ^olishi ish sifatiga ta'sir etadi. Shuning uchun boronani tez-tez tozalab turish zarur.

84

Chizellash yoki kulьtivaciyalash sifati dalaning eni buylab ishlash chucurligini metall lineyka bilan ulchab tekshiriladi. Bunda belgilangan chu^urlikdan kupi ’bilan 2 sm far^ bulishiga ruhsat etiladi. Yumshatilmagan chala joylar, ^ir^ilmagan begona utlar ^olishiga, pastki ^atlamdan sernam tupro^ning yu^origa olib chi^ilishiga 5^amda tupro^ yuzasida ^osil bulgan baland-pastlik 3—4 sm dan orti^ bulishiga yul ^uyilmaydi. Aks ^olda utkazilgan chizellash yoki kulьtivaciyalash ^onicar- siz hisoblanadi. Agregatning ish organlari orasiga tosh, palahsa, kesak, ^ar hil poya va has-chup tuplanishiga yul k;uymaslik kerak. Еrni yoplasiga yuza yumshatadigan agregatlarning tezligi 8—9 km/soat bulishi lozim, chunki sekin ishlansa, begona utlar yahshi kesilmaydi va tupro^ etarli uvo^lanmaydi. K,ator oralari ishlanishining sifati agregatning dastlabki va keyingi utish va^tlarida ham tekshiriladi. Kulьtivator- ning ishlash kengligi ekin eeyalkasining kenglignga teng buli- shy shart. Ish sifatini tekshirishda ekin kator oralarining ishlanish chu^urligiga, tupro^ning maydalanish darajasnga, begona ut* larning ^ircilishiga, utitlarning belgilangan chu^urlikka so- linishiga va usimliklarning 'shikastlanmaganligiga a^amiyat berish kerak. Ani^langan kamchiliklar va ularning sababi ish jarayoni- da tezlik bilan bartaraf etplishi zarur . •

30- §. Cator oralari ishlanadigan ekinlardan bushagan erlarni ekishga tayyorlash

Ekinlar ^osilining erta pishishi, ulardan mul ^osil olish va erdan unumli foydalanishda uni ekin ekishga sifatli k;ilib tayyorlash katta rolь uynaydi. Har bir tadbir hujalikning tupro^-iclim sharoitini ^i- sobga olib, uz va^tida sifatli utkazilishi kerak. Agar biror tadbir agrotehnikaviy talabga muvofik utkazilmasa, u keyingi ishlarning sifatsiz bajarilishiga sabab buladi. Natijada ^osildorlik kamayadi va ma^sulot tannarhi kimmatlashadi. Еr ekishga uz vakdida sifatli tayyorlansa, tehnikadan samarali foydalanish mumkin buladi (2-shema). Pahta dalalarini ekishga tayyorlash. Pahtakor rayonlar* ning tuprogi tabiiy sharoitga binoan bir-biridan keokin fark ^iladigan uchta zonaga: tuprogi shurlanmagan, jamgarma suv berilmaydigan; tuprogi shurlanmagan, jamgarma suv beriladi- gai va tuprogi shur, shuri yuviladigan zonalarga bulinadi. Sizot suvlarning sat^n va minerallanish darajasi sugori- ladigan erlarni zonalarga bulishga asos «;ilib olinadi. Еrning zonalarga bulinishiga muvofi^ erni pahta va bosh- ka ekinlar ekishga tayyorlash sistemasi ishlab chi^ilgan va amalda ^ullanilmo^da.

Pahtakor hujaliklarda erni ekishga tayyorlashda .cuyidagi tadbirlar utkaziladi: dala ruzapoyadan tozalanadi, er tekislanadi, ^aydash oldidan sugoriladi, jamgarma suv beriladi, shur yuviladi, ma^alliy va mineral uritlar solinadi, kuzgi shudgor ^ilinadi, er ekin ekishdan oldin ishlanadi va ^ekazo. Pahta etishtiruvchi rayonlarning 50—60% maydoni tuprogi shur zonada. Shuning uchun ocam bu zonada tupro^ shurlanishiga karshi sistematik kurashish, erni yahshilab tekislash, biologik drenaj sifatida mahsus i^ota polasalari barpo etish va boshka tadbirlarni amalga oshirish katta ahamiyatga ega. Shur yuvish — bu zonada erni ekishga tayyorlash sistem asida asosiy zveno h,i- soblanadi ^amda erni ekishga tayyorlashda ma'lum ciyinchilik- lar turdiradi. Shur zona, asosan, pasttekislik joylar bulib, sugoriladi- gan erlarning yarmini tashkil etadi. K*oracolporiston ASSR, Uzbekistan SSRning Sirdaryo, Buhoro, Horazm oblastlari, Far- rona oblastining Kuchmoy gruppa rayonlari, Andijon va Surhon- daryo oblastining ayrim maseivlari, Turkmaniston SSR va bonщa ra.yonlar shu zonaga kiradi. Sugoriladigan erlar gupro- gining bir k;ismi shurlanmagan. Shurlanmagan erlar ^am ekin ekishgacha bulgan davr ichida utkaziladigan agromeliorativ tadbirlarga karab uz navbatida ikki zonaga bulinadi. B i r i n ch i z o n a d a chigit tupro^ning tabiiy namiga un- dirib olinadi. Ekish davrigacha yorin-sochin etarli buladi. Bu zona suroriladigan erlarning 30% chasini tashkil etib, asosan tor oldi rayonlarni uz ichiga oladi. Uzbekistan SSRning Andijon, Namangan, Toshkent, Samarkand, 1\ashkadaryo va Surhon- daryo oblastlari, K,irgiziston SSRning Osh oblasti ^amda K^ozogiston SSR Chimkent oblastining kup kiem i shu zonaga kiradi. Bu zonalarda erni ekishga tayyorlashda kuzgi shudgor utkaziladi va ekish oldidan er tayyorlanadi. Kushimcha shur yuvish, jamgarma suv berish kabi tadbirlar utkazilmaydi. I k.« i i ch i zonaga ekinlarning urugi tupro^ning tabiiy namiga unmaydigan, atmosfera yogin-sochini kam tushadygan, tup- ror-i shurlanmagan erlar tugri keladi. Bu zonalarda erni ekishga tayyorlashda yahob suvi beriladi, ekish oldidan sugoriladi. Bu zona suroriladigan erlarning 20% chasini tashkil etib, asosan, tog oldi, urtacha nishab va tekis erlardir. Bunday erlarni ekishga tayyorlashda ma'lum ciyinchiliklar buladi. Resnub- likamizning Namangan, K,ash^adaryo, Farrona, Surhondaryo, Samarkand oblastlaridagi kupchilik hujaliklar ^amda sizot suvi chucur joylashgan, yillik yogin 200 mm dan kam joylar shu zonaga kiradi. Еrni ruzapoyadan tozalash. Pahtadan bushagan erlarni sifatli shudgorlash uchun er ^aydash oldidan dalani guzapoyalar- dan mehanizmlar yorda'mida tozalash zarur. Buzapoyalarii yulish vactida egatlar kumilib, dalaning mikrorelьefi tekislanadi. Natijada er tekis v a sifatli ^aydaladi. Еuzapoyani yulishda «rni 10— 12 om chu^urlikda yumshatish lozim. Buning uchun GUM mashinasining ildiz kesadigan pichogini marza ustidan h;isobla< ganda 14— 16 sm chucurlikda ishlaydigan ^ilib urnatish kerak. Еr shu chucurlikda yumshatilganda guza ildizining asosiy k;is- mi keoilib, tupro^ yuziga chncadi. Natijada guza uchun eng havf- li bulgan vylt kasalligining tar^alishiga ma'lum darajada chek ^uyiladi. Guzapoya yulinganda erning ^aydash va^tida plug- da kursatadigan ^arshiligi 15—30% kamayadi. Bu zsa er z;ay- .dashda traktordan unumli foydalanish, yo^ilvd sarfini kamay- tirish, pluglarga kupro^ korpus urnatib, erni chu^urro^ .\ay- dash imkonini beradi. Guzapoyanp sovuk; urgandan keyin, ya'ni oktyabrь ohiri — noyabrь boshlarida yulish zarur. Guzapoya GUM, KS-4 va KS-4M ma- shinasi yordamida yulinadi. Еuzapoyani yulishni kolgan ^osilni yngib-terib olish va erni shudgorlash bilan bir va^tda olib borish zarur. Еr tekislash. Еrlar joriy va kapital tekislanadi. Еr asosan, ekin ekish oldidan ^ar yili joriy tekislanadi. Bunda ^aydash va^tida ^osil bulgan marza, egat, dalaning chetlarida va agregat cayriladigan joylarda colgan va bosh^a baland- pastliklar tekislanadi. Joriy tekislashda greyder, er tekis- lagich (PR-5V), yogoch mola (32-raem) va boiщalardan foydalaniladi. Ayrim va^tlarda esa ^ulda tekislanadi. Еrni ekish oldidan em as, kuzgi shudgor oldidan joriy tekislash katta a^amiyatga ega. Еr kuzda tekislanganda dalaning hamma eri yogin-sochindan tekis namlanadi ^amda bah.orgi ekish- ni $isca va (^ulay muddatlarda utkazilishiga imkon beradi. Bunda er diskli boronalar va greyderlar bilan tekislanadi. Imkoni bulsa, erni ^aydagan plugning uzi bilan egat va mar- zalarni tekislash kerak. Bunda plugning oldidagi korpusla- rini 10— 15 sm chu^urlikka urnatib, egatning ikki yonidan urtasiga ^arab bir marta, katta egat bulsa, ikki marta yurib tekislanadi. Marzani esa plug korpuslari tugri urnatilgan ^olda marzaning urtasidan ikki marta bir-biriga k;arama- ^arshi yurib tekislash kerak. Marza va egatlar ba^orda greyder bilan tekislansa, greyderning tuprok; suradigan ish organi tuprokni juda ham zichlab yuboradi.

Baforda greyder utgan er 1—2 kundayo^ curib .coladi, bunda er chizelь-kulьtivator yoki diskli borona bilan yumshatiladi, ammo serkesak bulib, yahshi uvo^lanmaydi. Bunday erga uru? sifatsiz ekiladi. Natijada uni unib chi^ishi, usishi va rivoj- lanishi ciyin buladi. Еr ^ar 10— 15 yilda bir marta kapital tekislanadi. Ma'lumki, er kapital tekislanganda baland joylarning tuprogi pastga surilib, unumsiz ^atlam yu^origa chi^ib z^oladi. Bunday tuprocning unumdorligini oshirish uchun gektariga 30—40 t "ung, 500—700 kg fosfor solinadi. Dalalarga beda ekilsa хam yerning unumdorligi oshadi. Bunda kapital tekislashnn almash- lab ekish sistemasida kelgusi yil beda ekish muljallangan da- ladan boshlash kerak. Еrni kapital tekislashda skreyper, greyder, 'bulьdozer, uzun bazali tekislagich va boiщa ^urollardan foydalaniladi (33, 34-rasmlar). Tekislangan dalada barcha agrotehnik tadbirlarning sama- radorligi oshadi, ekinlar bir me'yorda usadi va rivojlanadi, ^oeil barva,^t etiladi, pahta terish mashinalarining ish unumi ortadi. Еrni ^aydashdan oldin surorish va shur yuvish. Respublika- mizning Surhondaryo, K,ash^adaryo, Buhoro oblastlaridagi ayrim pzhtakor hujaliklarning kuzgi shudgorlashdan oldich erning nami kam va ^attic buladi. Bunday er h;aydalganda, ^atto, plug botыaydk, chucurligi bir hil bulmaydi va katta-kagta palahsa kuchib, er yuzasi notekis bulib k oladi. Kuz issic va curuc kelgan yillari kuzgi shudgorni sifatli utkazish uchun'dalani ^aydashdan oldin suv beriladi, bunda tup- rodda nam tuplanadi, uning ^am a^amyyati katta. Tuprocning shuri yuvilganda er yumshaydi va sifatli ^ayda- ladi. Tuprokning shurlanish darajasiga k;arab, shuri er ^ay- dashgacha va ^aydalgandan keyin yuviladi, bunda kuchsiz va ur+acha shurlangan tuprmush erlar kuzgi shudgorgacha, kuchli shur- langanlari esa kuzgi shudgordan keyin yuvilsa yahshi natija be- ra^i. ' Pahta yigim-terimi tugagach, guzapoyalar yiigishtirib olin- gandan keyin dala pollarga bulinadi. Polning kattaligi erning ^iyaligiga va shurlanish darajasiga ^arab, 0,1—0,25 ga ci- lib olinadi. Marza olishda UKP, KZU-0,3 kabi universal cu- rollardan foydalaniladi va >^ar bir polning ichi tekislanadi. Shur yuvishga ^anchalik barva^t kirishilsa, u shunchalik yahshi natija beradi, ya'ni issic kunda tuz yahshi eriydi. Еr osti suv- lari chil;ib ketadigan kollektor va zovurlar yahshi ishlanganda- gina shur yuvishda kutilgan natijaga erishish mumkin. Еrda nam yahshi sa^lanishi uchun kuklamda ohirgi sugorish- dan keyin er etilishi bilan marzalar tekislanib, dala boro- nalanadi. Shur yuvib bulingan dalalarning pollari tekislanadi, organik va mineral ugitlar solingandan keyin kuzgi shudgorlashga kirishiladi. Hamma maydonning shurini t^ish tushguncha yuvib ulgurilmay- di, natijada ayrim maydonlarning shurini erta ba^orda ^am yuvishga tugri keladi. Haydalgandan keyin shur yuvilsa, er «uti- radi», zichlashadi, natijada kuklamda erni yana yumshatish zarur bulib ^oladi. Kuklamda er etilishi bilanoc bunday erlarning pollari buziladi, tegishli organik va mineral ugitlar solinib, er yuza yumshatiladi. Kuzgi shudgor ^ilinmasdan shuri yuviladigan uchastkalarda esa shur yuvilgandan keyin marzalar tekislanadi, tegishli orga

90

nik va mineral ugitlar solinib, kuzli shudgor chukur va sifatli .cilib utkaziladi, shunda ekinlardan yucori ^osil olinadi. Kup yillik begona utlarni shudgorlashdan oldin yu^otish. Kuzgi shudgorni sifatli utkazish uchun erni .^aydashdan oldin kup yillik begona utlardan tozalash zarur. Suroriladigan er- lardagi ildizpoyali kup yillik begona utlarni kuzgi shudgor- lash, erni ekin ekishdan oldin ishlash, ekin ^ator oralarini yumshatish va boiщa tadbirlar bilangina yu^otib bulmaydi. Kup yillik betona utlarni yu^otishning eng samarali tadbiri ularni erdan ildiz poyalari bilap sugurib olish va dala chetiga chi^arib kuydirib yuborishdir. Buning uchun guzapoya yulib bu- lingandan keyin plugning agdargichi olinib, er begona utlar ildizi tar^algan (20—22 sm) chu^urlikda yumshatiladi. Sungra urnatma yoki tirkama kulьtivator, chizellar bilan er ishlana- di. Shunda erning pastki ^atlamlaridagi begona utlarning ildizpoyalari curolning ish organiga ilashib yucoriga chicadi. Dalaning ildizpoyali kup yillik begona utlar bilan cay da- rajada ifloslanganligiga ^arab, gramma maydonni yoki ular tar^algan joyning uzini yumshatib, erni begona utdan tozalash mumkin. Еrni ildizpoyadan bir yoki ikki marta tozalash kerak. Dala begona utlar ildizpoyalaridan tozalangandan keyingina shudgorlashga kirishiladi. Dalani ildizpoyali begona utlardan tozalash shpini kuzgi shudgorlashdan keyin utkazish yahshi natija bermaydi, chunki unda begona utlarning ildizpoyalari er z^aydash vakgida tupro^- ning chu^ur ^atlamiga tushib, keyinchalik ularni tirmalab olish ciyinlashadi va dala yahshi tozalanmaydi. Bundap taiщarn, begona utlarning ildizpoyalari er shudgorlangandan keyin tirmalab olinsa, bu ishni bajarayotgan tehnika ^aydalgai erni coti- rib yuboradi. Ildizpoyali kup yillik begona utlarga k;arshi kurashni kuk- lamga coldirish yahshi natija bermaydi, chunki ba^orda erni chucur ,\aydash mumkin emas, yogin-sochin ^nsobiga uzida kuplab nam tuplangan er chukur ishlansa, tuprokning pastki ^atlamla- ridan loy chi^adi. ^olbuki kuklamda chizelь yoki kulьtivaciya ut- kazilgan erga dar^ol mola bostirilishi kerak, aks ^olda erning nami tez buglanib ketadi. Ildizpoyali kup yillik begona utlarga ^arshi kurashda agrotehnikaviy tadbirlar himiyaviy tadbirlar (gerbicidlardan foydalanish) bilan ^ushib olib borilsa yana ^am yahshi natija beradi. Kuzgi shudgor. Еrni kuzda shudgorlash asosiy agrotehnikaviy tadbirlardan biri bulib, usimliklarning usishi, rivojlanishi ^amda erta etilishi va mul ^osil olishda mu^im rolь uynaydi. Ma'lumki, erni ^ar ^anday usul bilan ^aydashda ^am tup- ro^nkng ustki ^atlamini donador ^olatga keltirish, unda nam tuplash va ?^avo almashinishi uchun etarli sharoit yaratish, da

91

lani begona utlardan tozalash .^amda ekinlarni zararkunanda va kasallik cuzratuvchi .mikroblardan tozalash kuzda tutiladi. Bu vazifalarning muvaffa^iyatli ^al etilishi er ^aydash mud- datlari va tuprokning ^olatiga boglic. Usimliklarning usish davrida utkazilgan tadbirlar va boыщa jarayonlar natijasida kuzda erning ustki ^atlamida pastki ^atlamiga iisbatan kupro^ ozi^ elementlari tuplana- di, bunda erni begona ut va zararkunandalardan tozalash uchun eng ^ulay imkoniyat vujudga keladi. Еr kuzgi shudgor cilingan- da tuprokning ardarilgan serkesak ^atlami sovuk; va va^t-va^- ti bilan bulib turadigan lli^ kunlarda go^o muzlaydi, go^o eriydi. Natijada palahsa maydalanib, tupro^ mayda donador buladi. Kuz, r sh va ba^or tupro^da atmosfera yoginlarning kuplab tuplanishi va z^avo almashinishining yahshilanishiga, mikroor- ganizmlar faoliyatining jadallashuviga g^ulay sharoit vujudga keltiradi. Еr kuzgi shudgor cilingandan tuprokning fizikaviy hususiyatlari yahshilanadi, uruglar tuprokning tabiiy namida kukarib chicadi va tulik; kuchatlar ^osil buladi. Kuz- gi chucur shudgorda begona ut ururlari, ^ar hil kasallik tar- ^atuvchi zararkunandalar tuprokning chu^ur ^atlamlariga tushib ketadi, ildizpoyali kup yillik begona utlar yu^origa chi^ib muzlaydi va ^ayotchanligini yu^otadi. Shudgorlashdan oldin erga mineral ^amda organik ugitlar va bonщa organik ugitlar solinganda ular usimlik ildizi rivojlanadigan chu- ^ur catlamga kumiladi va usimliklarning ugitlardan samara- li foydalanishi uchun culay sharoit ta'minlanadi. Kuzgi shudgor ba^orgi ^aydovga Karaganda tashkiliy ji,%at- dan ^am katta a^amiyatga ega, chunki er ekish oldidan yahshi ish- lanadi va ekin uz va^tida sifatli ekiladi. Kuklamgi ^aydov- da erni ciska va^g ichida ekin ekishga tayyorlash kerak. Tehnika, curol va ishchi kuchidan foydalanishda ^iyinChiliklar turiladi ^amda ayrim tadbirlar sifatsiz bajariladi. Kuklamgi ^aydovda vegetaciya davridagi birinchi suvni kuzgi shudgorlashga nisbatan bir necha kun oldinroc berishga tugri keladi. Sifatli utkazilgan kuzgi shudgor ba^orgi ^aydovga nisbatan pahta z^osilini 10—20% oshirishi bilan bir catorda, ^osil- ning sifati yu^ori bulishi,ni h;am ta'minlaydi. Kuzgi shudgor- ning erta kuklamgi ^aydovdan yana bir afzalligi shundaji, kuzda shudgor cilingan erda etishtirilgan ruza doim erta etiladi va mul ^osil beradi. Urta Osiyo va Uzbekistan respublikasi- ning ^ar hil tupro^ i^lim sharoitida kuzgi shudgorlash buyicha utkazilgan ilmiy tajribalar va ishlab chi^arish tajribasidan olingan ma'lumotlar bunga misol bula oladi (9-jadval). 9- jadval ma'lumotlaridan kurinib turibdiki, suroriladigan deadonchilik sharoitida uz va^tida sifatli ^ilib utkazilgan kuzgi shudgor pahta ^osildorligini gektaridan 6 centner va undan ^am ziyod bulishini ta'minlagan.

K u z g i sh u d g o r l a sh m u d d a t l a r i . Kuzgi shudgorning sifatli bulishi, uni uz va^tida utkazilishi, ya'ni shudgorlash muddatlarini tugri belgilash bilan boglii^. Kuzgi shudgor er etilganda — tupro^ yahshi uvalanadigan va^tda utkazilishi zarur. Haydalma catlam z^addan tanщari kurkb, k;otib yoki muzla'b dolgan va^tda erni z^aydab bulmaydi, chunki bunda katta-katta palahsalar kuchib, er bir hil chucurlikda z^aydalmaydi. Pahtakor hujaliklarda erni kuzgi shudgorlash (erni z^ay- dash muddatlari) z^osilni yigib-terib olish va kuzgi sovu^lar yoki yogingarchiliklar boshlanishi va^tiga carab belgilanadi. Pahta terimining chuzilib ketishi kuzgi shudgorlash mudda- tini kechiktirib yuboradi. Respublikamizning shimoliy rayon- larida pahtadan bushagan erlarni noyabrь oyi, markaziy zonada noyabrning ikkinchi yarmi va dekabrning birinchi yarmi, janubiy zonalarda esa noyabrning uchinchi un kunligi va dekabrning birinchi yarmi kuzgi shudgor uchun eng kupsh muddat z^isoblanadi. Makkajuhori, ocjuhori, kanop va bosh^a ekinlardan bushagan erlarni yu^orida kursatilgan muddatlardan oldinrok; shudgorlash mumkin, chunki ularning z^osili erta yigishtirib oli- nadi, bunda pahta dalalarini shudgorlash boshlanguncha z^amma ish tamom buladi. Еrlar yukorida keltirilgan muddatlarda z^aydalgaadagina tuprocning z^aydalma catlami ob-z^avo z^aroratining keokin uz- garishi natijasida muzlaydi va eriydi. Buning o^ibatida shudgorlash va^tida z^osil bulgan yirik palahsa va katta-katta kesaklar maydalanib, z^aydalma k;atlam tuprosh dezdaenchilik nu^tai nazaridan zaruriy donadorlikni kasb etadi.

93

K u z g i sh u d g o r ch u ^ u r l i g i . Kuzgi shudgor chu^ur ^t- kazilsa, tupro^ning suv utkazuvanligi, ^avo almashinishi va ozi^lanish rejim i yahshilanadi ^amda mikroorgaiizmlarning faoliyati jadallashadi. Еrni ^aydash chu^urligi tuprocning bir ^ator hususiyatlari, ya'ni ^aydalma ^atlam calinligi, ^ay- dalma katlam ostining unumsizligi, utlo^i-tu^ay tupro^larda gley yoki ^um, shagaltosh ^atlamlarining joylanish chu^urligi- ga karab belgilanadi. Bir hildagi kuchli ^aydalma ^atlamli cadimdan sugorib devdonchilik ^ilib kelinayotgan erlarni kuzda 28—30 sm va undan ortgщrok; chu^urlikda shudgorlash lozim. Yangi uzlash- tirilayotgan erlarni esa kuzda 20—25 sm chu^urlikda ^aydash mumkin. Еrni kuzda ikki ^avatlab shudgorlash. Butun Ittifo^ pah- tachilik ilmiy tekshirish instituta (Soyuz NIHI)ning ilmiy tekshirish muaesasalari tomonidan utkazilgan tad^ikoglar va kuplab hujaliklar tajribasi erni PYA-3-35, PUYA-3-33 pluglar bilan ikki ^avatlab (yarusli) haydash odatdagi (PN-4-35 va P5-35M markali) pluglarda .^aydashga nisbatan bir cancha af~ falliklarga zga ekanligini kursatdi. Bunday ^aydashda h,ay~ dalma ^avat teng ikkiga bulinadi va tuprok; juda yahshi mayda- lanadi. Еr ikki ^avatlab ^aydalganda tupro^ning fizikaviy hususiyatlari birmuncha yahshilanadi va unda nam ortщ 'saclanadi, biologik ggrocesslar ^am yahshi kechadn. Natijada usimlik yahshi ozga^lanadi, rivojlanadi va mul h(osil tuplaydi. Ma'lumki, odatdagi usulda ^aydashga muljallangan mavjud pluglar ^aydalma ,k4atlamni tula agdarmaydi. Bunda organik hrldiclar va solingan gung sayoz kumiladi. Еr ikki k;avatlab chu^ur haydalsa, ^aydash oldidan erga solingan organik-mineral ugitlar va organik ^oldi^lar ^aydalma catlam ostiga chu- kur kumiladi. Natijada anaerob sharoitda organik koldiklar uncha chirimaydi. Еrni ikki ^avatlab (0— 15 va 15—30 sm) va uz va^tida sifatli 1^ilib ^aydalsa, pahta dalalaridagi begona utlar kes- kin kamayadi (10-jadval). Natijada pahta hosili gekta- riga 0,9 centnerdan 4,4 centnergacha ortadi. Shuning uchun ^am 1971 yili respubl.ikamiz pahta maydonlarining 77,7 ming gek- tari, 1975 yili esa 475 ming gektari ikki kavatlab ^aydaldi. Еrni bir hil va ^ar hil chu^urlikda ^aydash. Suroriladigan deedonchilik sharoitida er, asosan 28—32 sm chukurlikda ^aydaladi. Еr doim bir hil chukurlikda ^aydalganda birinchi yili ^aydalganda kumilgan, lekin chirib ulgurmagan organik coldiclar, ^ayotchashshgini yu^otmagan begona utlar ypyFH va ^ar hil kasallik ^uzgatuvchi zamburuglar ikkinchi yili ^aydashda er yuziga chi^adi. Bunda ekinzorlarni begona ut bosadi va -^ar hil kasalliklar tarkaladi. Haydash chucurligi uzgartirib bo- rilsa, ya'ni er birinchi yili 30 sm, ikkinchi yili 22—24 sm, uchinchi yili esa 26—28 sm chukurlikda ^aydalsa yahshi natija beradi; chunki birinchi yili 30 sm chukurlikda agdarib ^aydash natijasida kumilgan anaerob sharoitdagi ^ali chirib ulgurma^ gan organik coldi^lar, gung va hayotchanligini yu^otmagan begona utlar urugi ^amda bonщa narsalar ikkinchi yili 22—24 sm chukurlikda ^aydalganda er betiga chi^maydi. Uchinchi yili er 24—26 sm chukurlikda ^aydalganda esa birinchi yili 30 sm, ik- knnchi yili 22—24 sm chu^urlikka kumilgan organik ь^oldiklar er yuziga yana chi^a olmaydi. Turtincha yili kuzgi shudgorlash va^tida er 28—30 sm chukurlikda daydalganda birinchi yili haydash natijasida kumilgan organik ^oldi^lar tula mineral- lashgan, begona utlar uruli va kasallik ^uzgatuvchi zamburug- lar hayotchanligini yu^otgan catlam agdarilib er yuzasiga chpiaril adi. Еr uchinchi yili 24—26 sm chukurlikda ^aydalganda kumilgan ^amma narsalar er betiga chi^maydi. Natijada erlarni ikki yarusli plugda odatdagi doimiy chu- ^urlikka nisbatan ^aydash chu^urligini uzgartirib h1aydalgan- da haydalma ^atlam bir hil unumdorlikka ega bulishi, organik ^oldi^larni tula minerallashishi, begona utlarni dalada keskin «amaynshi ani^landi. Ilmiy kuzatishlarda kuzgi shudgor 35—37 sm chu^ur 1^ilib utkazilganda va ^aydash chu^urligi uzgartirib turilganda organik moddalarning chirishi sekinlashishi, umumiy azot va ugit- larning yahshi tuplanishi ani^langan. Kuzgi shudgor chu^urligi ^ar yili uzgartirib borilganda ^aydalma catlam osti zichlash- maydi. Soyuz NIHI va bonщa bir ^ancha tajriba stanciyalarining olib borgan tekshirishlari kuzgi shudgorlash chu^urligi uzgartirib turilganda tupro^ning fizikaviy hususiyatlari va ozi^la- nish rejimlari yahshilanishini, natijada Fy-zaning usishi, ri- vojlanishiga birmuncha i^ulay sharoit yaratilib, ^osil orti^ bulishini kursatdi (11-jadval). Jadvalda keltirilgan ma'lumotlarga ^araganda kuzgi shudgorlash chu^urligini uzgartirib turish natijasida uch yilda urtacha gektaridan 1,6 centnerdan orti^ pahta kosili olingan.

Kuzgi shudgor bedapoyalar va unumdor, ^alin z^aydalma cat- lamli erlarda z^am shu tehnologiya asosida u t k a z i l s a , yanada yahshi natija beradi. Еrni chucur shudgorlash, z^aydalma catlam kalinligini oshirish. Ekindan yu^ori z^osil olishda unumdor ^aydalma ^atlam kalin bulishining a^amiyati katta, chunki z^aydalma ^atlam ¦can- chalik ^alin b)'lsa, tupro^ning suv utkazuvchanligi, z^avo alma- shinishi, ozi^ rejimi yahshilanadi va mikrobiologik process- lar jadallashadi, usimliklarning usishi va rivojlanishi uchun 1^ulay sharoit paydo bulib, z^osil ortadi. Shuning uchun z^am pahtakor hujaliklarda kuzgi shudgor chu- t^ur utkazilib, z^aydalma ^atlam kalinligi oshirilmo^da va yu^ori hosil olishga muvaffa^ bulinmo^da. Ma'lumki, usimliklarning yahshi usishi va rivojlanishi avvalo ildiz sistema- sining bacuvvat bulishiga 6 o r l sh $. Usimlikning er ostki ^ismi yahshi rivojlanmasa, u er ustki ^ismini suv va ozik; moddalar bilan etarli darajada ta'minlay olmaydi. Ildiz sistemasi esa calin, unumdor z^aydalma ^atlamda yahshi rivojlanadi, lekin usimliklar ildizining chu^ur ^atlamlarda rivojlanishiga utloc-tucay tupro^larda gleyli ^atlamning sayoz bulishi z^am- da z^aydalma ^atlam ostida z^osil bulgan «plugtovon» monelik ^iladi. Haydalma katlam calnnligi bir necha hil usullar bilan oshiriladi. Kumli yoki shagalli ^atlam sayoz joylashgan erlarda erta ba^orda kolьmataj usulida, ya'ni erga loy^a yot^nzish yul i bilan z^aydalma ^aglam ^alinlign asta-sekin oshirib bo- ryladi. Bu tadbir etarli calinlikda h;aydalma catlam z^ospl bulguncha z^ar yili kuklamda bir necha marta utkaziladi. Bunday erlarga tepaliklar tuprogini, gung va boshca organik utit- larni solib z^amdaydalma ^atlam ^alinligini oshirish mumkin. Ma'lumki, kadimdan surorib dezdonchilik kilib kelinayot- gan erlar z^ar galgi surorishdan keyin loy^a utirishi, erga yul va devor tupro^lari, ma^alliy, organik urit va boni^ narsalar solinnshi natijasida )^alin unumdor ^atlam z^osil bulgan. Utkazilgan tadbirlar tufayli z^ar yili 1—2 mm dan yotcizi^ dolgan bulsa, 100 yilda 10—20 sm calinlikda sun'iy yot^izi^

96

z^osil bulgan. Urta Osiyo dezdonchiligi uzo^ tarihga ega, shu- ning uchun Horazm, Surhondaryo, Buhoro, Toshkent oblastlari va Fargona vodiysining ayrim joylarida agroirrigacion yotci- zik>ning ^alinligi 2—3 m va undan ortщ. Bunday erlarda kup yillar mobaynida kuzgi shudgor bir hil chukurlikda utkazilishi natijasida z^aydalma ^atlam osti 50—60 sm gacha zichlashib boradi, ammo bu ^atlam agroirrigacion et^izi^ bulganligi uchun ozi^ elementlariga boy. Shuning uchun z^am Uzbekiston SSR Fanlar akademiyasining akademigi M. V. Mu^ammadjonov .^adimdai sugorib dezdonchi- lik ^ilinadigan erlarning z^aydalma ^atlam ostini iborali ^ilib «hali uzlashtirilmagan ikkinchi ^uri^ er deb ataydi». Еr chucur yumshatilganda tupro^ning z^ajmiy ogirligi kamaya- di, govakligi oshadi, z^aydalma ^atlam ostida «va^tincha suv \avzasi» vujudga keladi. Toshkent oblastining Yangiyul rayona- dagi «Kommunizm» va Sverdlov nomli kolhozlarining er osti suvlar i chu^ur joylashgan tipik buz tupro^larida er chu^ur yumshatilganda, oddiy z^aydovga nisbatan yogin z^isobiga bir metrli ^atlamda gektariga 150—200 m3 kup suv jamgarildi. Tuplangan suv urugni tupro^ning tabiiy namida undirib olish, birinchi vegetacion suv berish muddatini bir necha kun kechchktirish va mul z^osil etishtirish imkonini beradi. Suv tan- k;is yillari shudgorni chu^ur ut^azishning a^amiyati yana z^am kattadir. Kup yillardan buyon dezdonchilik ^ilib kelinayotgan va z^ay- dalma k;atlam ostining zichligi 1,35— 1,40 g/sm3 bulgan .\amma erda kuzgi shudgorni 50—60 sm chukurlikda utkazib, keyin er 28—30 sm agdarib z^aydalsa, yahshi natijaga erishiladi. Toshkent oblastining Yangiyul rayonidagi «Kommunizm» kolhozining zveno boshligi, Socialistik Mez^nat K a^Ramoni Marazushov M., (1973), 93 gektar erni 55—60 sm chukurlikda GR-2,7 ^uroli bilan yumshatib, keyin oddiy plugda 28—30 sm z^aydov utkazib, z^ar gektar maydondan 53 centnerdan pahta do- sili oldi. Kuzgi shudgorlashda er«i z^ar hil chukurlikda yumshatib, keyin z^aydalma ^atlamni agdarib z^aydash va tupro^ni z^ar hil ^atlamiga organo-mineral ugit solishni uch yillik ta'siri z^isobiga oddiy z^aydovga nisbatan gektaridan urtacha 1,60 cent- nergacha ^ushimcha ^osil olish mumkin ekanligi (14-jadval) ani^landi (Ermatov A. ma'lumotiga kura, 1976 y.). Keltirilgan jadval ma'lumotiga Karaganda erni chu^ur yum- shatishda eng yu^ori z^osil uni utkazilgan yili olinib, keyingi yillar asta-sekin kamaygan. Haydalma ^atlamning osti kuchli darajada zichlashgan shur erlarda bu tadbirni utkazilishi tupro^ni meliorativ az^amiya- tiga egadir. Bedapoyani z^aydash. Almashlab ekish sistemasida beda guza- dan keyin ekiladigan asosiy usimlik z^ishblanadi, lekin kupchi lik hujaliklarda bedapoyani ^aydash, erni ekin ekish oldidan ishlash va ekinni parvarish cilishda bir cator kamchiliklarga yul ^uyilmocda. Asosiy hato bedapoyani katta konstruktiv kam- chilikka ega bulgan P5-35M, PN-4-35 markali pluglarda ^aydash- dir. Bu pluglar chim^ir^arining ^amrash kengligi yu^orida ayt- ganimizdek asosiy korpus ^amrab olish kengligining 2/z 1^ismi- ni tashkil etadi. Plugning chim^ir^ari asosiy korpus ^amrab olgan kenglikni tula kesib, egat tagiga tashlamay, balki oldin- gi agdarilgan ^atlamning yovboshiga tashlaydi. Bunda beda ildiz massasining katta ^ismi (tahminan, 40% ga ya^ini) ikkita agdarilgan catlam orasidagi 10— 12 sm chu^urlikka tushadi. Be- daning ildizi juda ^ayotchan bulgani uchun bunday sharoitda kuklamda kukarib chi^adi. Ayrim vat^tlarda kuzda shudgor cilin- gan bedapoyani kuklamda yuza yumshatishga yoki kulьtivatorlar bilan yoppasiga ishlashga, kupchilik ^ollarda, erta ba^orda kulьtivaciya yoki chizellangan bedapoyalardagi ildizlarni terib olishga tugri keladi. Guzadan keyin beda ekishdan ma^-sad erning unumdorligini oshirish, fizikaviy hususiyatlarini yahshilash va beda ildiz

98

massalarining chirishini boыщarib, undan keyin ekiladigan ekinlar uchun kamida 5—7 yil foydalanish kuzda tutiladi. Uch yillik beda urtacha gektariga 500 kg dan ortik; biologik azot va 10— 12 tonnadan orti^ ildiz massasi ^oldiradi. Haydash tehnologiyasi tugri tashkil etilmasa, bedapoya ^ay- dalib, ruza ekilganda ^osil yildan-yilga kamayib boradi. Bu- ning sababi beda tuplagan organik massalarning tez mineral- lanishidir. Beda ildizini kuklamda kukarib ketishining oldi- nn olish va organik massalarning chirishini sekinlashtirish uchun -bedapoyani ^aydash tehnologiyasini takomillashtirish lozim. Buning uchun bedapoyani kuzda ^aydashdan 5—7 kun oldin plugning barcha agdargichlari olinib, lemehlari yahshilab utkir- lanadi va bedapoya 6—8 sm chukurlikda ^aydaladi. Bunda beda- ning ildiz burzi 5—7 sm chukurlikda kesilib, unuvchanligi yu^oladi. Kuzgi shudgor utkazilganda organik ^oldiclarning ^ammasi tupro^ning chucur ^atlamiga kumiladi. Mahsus utkazilgan tajribalarda bedapoyalar kursatilgan tehnologiyada shudgorlanganda usimlik coldi^larining chirishi sekinlashgan va uning pahta ^osiliga ijobiy ta'sir davri uzaygan. Bedapoyani ikki yarusli plug bilan chucur ^aydash yana ^am yahshi natija beradi. Beda ildiz massasining chirish tezligiga ta'sir etadigan faktorlardan ikkinchisi ^aydash chu^urligi ^isoblanadi. Usimlik ^oldi^lari sekin chirishiga va tuprovda chirindi- ning kupayishiga ta'sir kursatuvchi mikroorganizmlarning faoliyati uchun 35—40 sm chucurlik ^ulay sharoit ^isoblanadi, ya'ni guzaning ildizi ancha yahshi usib, rivojlangandan keyin, ya'ni salbiy ta'sirlarga chidamli bulib ^olganda 35—40 sm chu^ur- likka etadi. Natijada bu ^atlamda organik moddalarning chirishi natijasida ^oeil buladigan ammiak va organik kislota- larga bardosh bera oladi. Ma'lumki, bu moddalar ruzani may- salik davrida kuplab za^arlaydi. Shuning uchun ^am bedapoya- lar 28—30 sm chukurlikda shudgorlanib, pahta ekilganda birinchi yili kuklamda usib turgan guza ni^ollari kuplab curib i^o- lib, kuchat siyrak bulib ^oladi. Keltirilgan 13-jadval ma'lumotiga Karaganda, bedapoyani chu^ur shudgorlash va pahtadan keyingi yillari erni ^aydash chu- ^urligini tabak;alashtirib borish, ^osil ^ilingan tupro^ unum- dorligidan uzo^ va^t va tula foydalanish imkonini beradi. Natijada kuzgi shudgorlash chu^urligini taba^alashtirish aso- sida 5 yilda doimiy chukurlikda etishtirilgan ruzaga nisbatan gektaridan 28,6 centner orti^ pahta ^osili olindi.

31-§. Еrni ekish oldidan ishlash

Suroriladigan dezdonchilik sharoitida ekinlardan yu^ori ^osil olish shudgorni ekin ekish oldidan uz va^tida sifatli щ lib ishlashga bogli^. Bunda ^uyidagi agrotehnikaviy talab larga amal ^ilish kerak, tuprocning ustki catlamini urug yahshi kumiladigan, normal unib chi^ishi va rivojlanishi uchun ^ulay sharoit yaratiladigan cilib yumshatish ^amda ^avo alma- shinishini yahshilash; tupro^ning pastki ^atlamlaridan urug- larga nam kelib turishini ta'minlash; atmosfera yoginlari hi- sobnga tuplangan namni sa^lab colish; begona utlarni yu^otish. Еrni ekish oldidan ishlash shudgorni boronalashdan boshla- nadi. Boronalanganda dalaning yuzasi tekislanadi, endi usib kelayotgan bir yillik begona utlar yu^otiladi, kesaklar mayda- lanadi, dosil bulgan ^at^alo^ yumshatiladi va nam buglanishi- ning oldi olinadn.

Еrni chigit ekishga tayyorlash vactliroc boshlanganda, nam yahshi sa^lanadi, chigitni zrtagirok; ^ilib optimal muddatlar- da ekilishiga imkoniyat tugiladi va tuli^ ^amda soglom kuchat olishga zamin yaratiladi. Еrni ekin ekish oldidan ishlashni er etilmasdan oldin bosh- lab yuborish 5^am katta zarar keltiradi, chunki bunda yogingar- chilikdan tuprovda calin ^at^alo^ ^osil buladi, uning yuza ^is- mi zichlashadi. Kuklamda shudgorning 8— 10 sm chucurlikdagi tuprogi etilishi bilan erni ishlay boshlash kerak. Respublikaning turli tupro^-shushm sharoitida bu muddat tahminan ^uyidagi davrlarga tugri keladi; Surhondaryo, K ash_ ^adaryo va Buhoro oblastlarida — fevralь oyining birinchi yar- miga yoki mart oyining birinchi besh kunligiga, Fargona vodiy- sida (Andijon, Namangan va Fargona oblastlari) mart oyining birinchi yarmiga, Sirdaryo, Jizzah, Toshkent va Samarkand oblastlarida— mart oyining ikkinchi yarmi, Horazm va K0Ra1^al" pogiston Avtonom respublikasida esa mart oyining uchinchi un kunligi yoki aprelь oyining birinchi besh kunligiga tugri keladi. > Kursatilayotgan muddatlar kuklamning kelishiga ^arab su- rilishi mumkin. Еrni ekin ekish oldidan ishlash usullari shudgorning 5$ola- tiga va unga yahob berish ^amda tupro^ning shurini yuvish va^- tiga ^arab belgilanadi. Yahob berilmaydigan, shuri yuvilmay- digan erlar ekin ekishga tayyorlash uchun bir-ikki marta boro- nalanadi, sungra mola bostiriladi. Agar er boronalangandan keyin yomgir yogsa, bu ish yana takrorlanadi. Yogingarchilikdan keyin shudgorning yuza ^ismi zichlashgan bulsa, chizelь-kulьtivatorlar bilan erni yumshatish, sungra mola bostirish kerak. Ut bosgan erlarda yumshatkichlar va kulьtiva- torlardan foydalanish ma'^ul. Bunda ularga keng panjalar urnatilishi lozim. Shudgor serkesak bulsa, ularni yahshilab maydalash va organik-mineral ugitlarni aralashtirish uchun diokli boronalar- dan foydalanish yahshi natija beradi, lekin ildizpoyali begona utlar tar^algan dalada ulardan foydalanib bulmaydi, chunki disk ildizlarni maydalab, ularning yana ^am kupayishiga sabab buladi. Begona utlardan tozalangan, uicha zichlashmagan utlo^i- tu^ay tupro^li erlarga ekin ertaro^ ekiladigan bulsa, bunday shudgorni 1—2 marta boronalash kifoya. Keyingi yillarda Toshkent oblastidagi ilgor, yu^ori ?u> silli «Uzbekistan SSR besh yilligi» sovhozi asosan yu^oridagi tartibda erni ekishga tayyorlab, chigit ekib yu^ori kursatkich- larga erishmocda. Shudgor bir oz «utirgan» va begona utlar bilan ifloslangan bulsa, chizelь-kulьtivator yoki kulьtivatorga yassi, utkir pi- cho!^ (keskich) lar va panjalar urnatilib, er 10— 12 sm chu^ur- likda ishlansa, yahshi natijalarga erishiladi

Yahob beriladigan va tupro^ shuri kuzgi shudgordan yoki asosiy ^aydovdan keyin yuvilgan erlarni chigit ekishga tayyorlashda mahsus cushimcha ishlar ^ilinadi, ya'ni kuklamda egat, marza va bonщa baland-pastliklar tekislanadi, sungra yahob berish uchun egat va ucari^lar olinadi. Tupro^ning mehanikaviy tar- kibiga ^arab, egatlar ork;ali gektariga 1000— 1500 m3 ^isobi- dan suv beriladi. Еr etilishi bilan u^ari^lar tekislanadi va dala buylamasiga yoki kundalangiga bir utishda ikkita ketma- ket ulangan borona bilan boronalanadi. Chigit ekishgacha erni yahshi yumshatish uchun chizelь-kulьtivator, kulьtivator va diskli boronalardan foydalaniladi. Chigit ekish oldidan shudgor yana boronalanadi, sungra mola bostirilib chigit ekiladi. Tynpoi^ shuri yuvilgan erlar ^am shu tartibda ekishga tayyorlanadi. Kuklamda erni sayozrok; bulsa ^am ^ayta ^aydashga yul cuy- maslik kerak. Agar er yahob berilgandan yoki tuprok shuri yuvil- gandan keyin juda zichlashib, begona ut bosgan bulsa, plugning agdargichlarini olib ^uyib, erni yumshatish mumkin. Kuklamda ^aydaladigan erlarni iloji boricha barva^t, er etilishi bilano^ ishlashga kirishish kerak. Shunday cilingan- da tupro^da nam tuplanadi, ekish davridagi ^iyinchiliklar bar- taraf etiladi, ekish kompaniyasi i;isca va ^ulay muddatlarda utkaziladi. Еr ba^orda ^aydalganda zudlik bilan disklash va boronalash kerak. Aksincha tuprokda nam tez buglanib ketadi. Еrlarni uz va^tida sifatli ^ilib ekin ekishga tayyorlash ekinlardan tezpishar va yucori ^osil olishda asosiy garovdir.

102

V BOB

Ug i t l a r v a u l a r n i n g i sh l a t i l i sh i

32- §. Oziklanish tugrisida u mumiy tushuncha

Usimliklar ^ayotida eng mu^im faktor oziklanish ^isobla- nadi. Oziklanish ^ar canday tirik organizmning, shu jumladan, usimliklarning ^am usish va rivojlanish asosidir. Usimliklar ^anchalik yahshi ozi^lansa, shunchalik yahshi usadi va rivojlanadi. Barcha usimliklarning normal usishi va rivojlanishi uchun yoruglik, issiclik, suv va ^avo ^anchalik zarur bulsa, ozi^ moddalar ^am shunchalik zarurdir. Ulardan birining urnini ikkinchisi bosa olmaydi. Usimliklar yoruglikni cuyoshdan oladi, suv esa unga ildiz- lari or^ali kiradi. Usimliklar uchun uglerod, kislorod, vodorod, azot, fosfor, kaliy, oltingugurt, magniy va bonщa elementlar ozi!^ bula oladi. Usimlik tarkibida 60 ga yakin himiyaviy element topilgan. Usimliklarni himiyaviy analiz ^ilish ular umumiy ogirligining 45 pronenti uglerod. 42 pronenti kislorod va 6,5 procenta vodorod tashkil kilishini kursatdi. Usim- LTShlar^tarkibida kul elementlari va azot micdori uglerod, kislorod va ^amda vodorod mi^dorlariga Karaganda juda oz (azot 1,5% va kul elementlari tahminan 5%)- Azot va kul elementlari ishtirokisiz oksillar ^osil bulmaydi, o^sillar esa ^ayot manbaidir. Usimliklar uglerodni fotosintez processida ^avodagi karbonat angidriddan, asosan, barglari or^ali uzlashtiradi, kul elementlari bilan azotni esa tuprocdan ildizlari or^ali shimib oladi. Azot, fosfor, kaliy, kalьciy, magniy, temir kabi elementlar usimliklarda anchagina mi^dorda buladi va makooelement- lar deb ataladi. Usimliklar tarkibidagi ancha oz mi^dordagi (procentning yuzdan bir ulushidan to mingdan bir ulushi cadar mshuyurda) bor, mis, ruh, marganec, koblьt, molibden kabi elementlarni mikroelementlar deb ataladi. Ba'zi usimliklardagina pay^ash mumkin buladigan stronciy, ceziy, rubidiy elementlari ulьtramikroelementlar deb ataladi. Ozrщ elementlardan h;ar biri usimlik organizmida muayyan funkciyani bajaradi va biri ikkinchisining urnini bosa olmaydi. Usimliklarning ildizdan oziclanishi. Usimliklar tuprok;- dan ozi^ moddalarni ildiz sistemalari vositasida surib oladi.