Va O‘Rta maxsus ta’lim vaziRligi

Birinchi bob
.
madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
Go‘dak hayotga qadam qo‘yar ekan, avvalo, o‘zini bevosita o‘rab turgan 
kishilar — ota-ona, aka va opalari yordamida insoniyat to‘plagan tajribani 
o‘zlashtirib boradi. Keyinchalik, bu doira kengayib unga maktab va oliy o‘quv 
yurtlari tizimi, fan, adabiyot, san’at asarlari kelib qo‘shiladi va, inson, endi ular 
yordamida to‘plagan tajribani o‘zlashtira boshlaydi. Bu tajriba, bilim esa unga 
har bir kuzatilayotgan hodisani his qilish, sinab ko‘rish, tekshirish zaruratini 
yo‘qqa chiqarib, oldin erishilgan natijalarni faoliyat dasturi sifatida qabul 
qilishga olib keladi.
Madaniyatning axborot funksiyasining mazmuni to‘plangan tajribani 
yorqinroq ochadi. Agar tajribani uzatishning bunday shakli bo‘lmaganda 
edi, har bir xalq aytaylik, velosipedni, muzlatgichni o‘ziga o‘zicha yangidan 
yaratavergan bo‘lur edi, hayotda esa bunday emas. Bir xalq madaniyatida 
erishilgan ahamiyatli natijalar boshqa xalqlar tomonidan tayyor holda qabul 
qilinadi va milliy-madaniy hayotni tarkiban boyitib boradi.
hozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik tuzumni 
barpo etishga harakat qilayotgan mamlakatlar o‘zlarining milliy, tarixiy, 
iqtisodiy, geografik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, bozor iqtisodiyotini 
rivojlantirishda katta yutuqlarga erishgan, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida 
demokratik qadriyatlarning ustuvorligini ta’minlagan davlatlar tajribasini 
o‘rganayotganligi ham fikrimizning isboti bo‘la oladi.
Madaniyatning axborot funksiyasi kishilar o‘rtasida muomala, muloqot, 
o‘zaro ta’sir bo‘lgandagina yuzaga chiqadi. Shuning uchun madaniyatning 
axborot funksiyasi uning aloqa (kommunikativ) funksiyasi bilan uzviy 
bog‘liqdir.
Madaniyat muloqot orqali mavjuddir. Ayni paytda, madaniyat inson 
muloqot sohasining kengayishiga xizmat qiladi: kishilar o‘rtasidagi to‘g‘ridan-
to‘g‘ri, bevosita muloqot o‘tmish avlodlarga mansub kishilar, shuningdek, 
muloqot bilan to‘ldiriladi. Biz Forobiy, Beruniy, Ibn Sinoning falsafiy asarlari, 
Lutfiy va Navoiyning g‘azallari, Qodiriy va Cho‘lpon romanlarini o‘qib, ularning 
dunyoqarashi, fikrlash tarzi bilan oshno bo‘lamiz, fikran so‘zlashamiz.
Shuni ta’kidlash lozimki, bevosita muloqot ham, bilvosita muloqot 
ham shaxs rivojlanishiga hamma vaqt ham birday ta’sir ko‘rsatavermaydi. 
Ayrim hollarda muloqot shaxs rivojlanishiga salbiy ta’sir qilib, unda zararli 
odatlar, xarakterli xususiyatlarni keltirib chiqarsa, boshqa hollarda shaxsning 
ma’naviy kamoloti uchun xizmat qilishi mumkin. Ayni paytda muloqot shaxs 
rivojlanishida hech qanday iz qoldirmasligi ham mumkin.
hozirgi ilmiy-texnika inqilobi asrida ommaviy axborot vositalari: matbuot, 
radio, televideniye ta’sirida bilvosita muloqotning doirasi nihoyatda kengayib 
bormoqda. Demakki, shaxs rivojlanishida bilvosita muloqotning roli ham 
o‘smoqda. Shuning uchun ommaviy axborot vositalarining faoliyati doimo 
jamiyatning qattiq nazorati ostida bo‘lishi lozim. Bu keng soha xalqaro 

---

26
madaniyatshunOslik asOslaRi
munosabatlarga kirishib borayotgan, demokratik o‘zgarishlarni boshdan 
kechirayotgan respublikamiz uchun ayniqsa muhimdir. Chunki demokratiya, 
so‘z erkinligi bayrog‘i ostida ko‘pgina davlatlarda, ayniqsa, g‘arb mamlakatlarida 
chuqur ildiz otgan faxsh, zo‘ravonlik, giyohvandlikni targ‘ib qiluvchi san’at, 
adabiyot, kino asarlari, teleko‘rsatuvlarning kirib kelishiga aslo yo‘l qo‘yib 
bo‘lmaydi. Milliy qadriyatlarimizga, hayot tarzimizga zid bo‘lgan bunday 
«asarlar» ning kirib kelishi jamiyatimizning ma’naviy negiziga katta zarba 
etkazadi. Bunda yoshlarimizning milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi asoslari 
bilan qurollanishi muhim ahamiyatga egadir.
Madaniyat, bir tomondan, kishilar o‘rtasidagi bevosita va bilvosita 
muloqotni tartibga solsa, boshqa tomondan, muloqotning o‘zi madaniy hodisa 
sifatida baholanadi va biz bunday hollarda «muloqot madaniyati» degan 
tushunchani ishlatamiz.
Kishilar o‘rtasidagi muloqot turli vositalar yordamida amalga oshiriladi. 
har bir millatning o‘z tili bor. Ayni paytda, har bir millat muloqotning rang-
barangligi, mazmundorligini ta’minlaydigan o‘ziga xos imo-ishoralar, raqs, 
musiqa, xulq-odob me’yorlari «tiliga» ham ega. «Shashmaqom»ni, «Munojot»ni, 
«Tanovar»ni tinglab, tomosha qilib jafokash xalqimiz tarixi, his-tuyg‘ulari, 
kechinmalari, dardi, orzu-umidlarini dil-dildan his qilamiz, xalqimizning 
axloq-odob tamoyillariga quloq tutar ekanmiz, undagi noziklik, insoniy mehr-
muhabbat, hurmat va ulug‘vorlikni qalbdan sezamiz.
Milliy tarix va psixologiyani aks ettiruvchi milliy tillar bilan bir qatorda 
hamma uchun barobar va tushunarli bo‘lgan, millatlararo muloqotda va ilm-fan 
yutuqlarining tez tarqalishida muhim rol o‘ynaydigan internatsional til — fan 
tili, uning tushunchalari va formulalari tili ham borligini unutmaslik kerak. Ayni 
paytda, XX asr elektron hisoblash mashinalarining «al-gol», «beysik», «fortran» 
kabi tillari ham yaratildi.
Internet va kompyuterlarning ijtimoiy hayotdagi roli tez o‘sib borayotgan 
hozirgi davrda bu «til» axborotlarning uzatilishi hamda qabul qilinishida katta 
ahamiyat kasb etmoqda va vaqt bu jarayonlarning yanada tezlashayotganligini 
ko‘rsatmoqda.
Madaniyat nafaqat kishilar o‘rtasidagi muloqotning amalga oshishiga 
yordam beradi, balki kishilarning faoliyatini va ular o‘rtasidagi munosabatlarni 
tartibga solishga ham xizmat qiladi. Bunda madaniya t ning tartibga solish 
(regulyativ) funksiyasi namoyon bo‘ladi. Mada niyatning tartibga solish 
funksiyasi kishilarning jamiyatdagi sharoitlarga muvaffaqiyatli ko‘nikishi uchun 
xizmat qiladigan turli me’yorlarda namoyon bo‘ladi. Axloqiy, estetik, diniy, 
siyosiy, huquqiy me’yorlar ana shular jumlasidandir. Madaniyatni tartibga 
solish vazifasi maro simlar, urf-odatlarda yorqin ko‘rinadi. Albatta, har qanday 
madaniyat me’yori kishining ichki e’tiqodiga aylangan paytdagina uning 

---

27