1-боб: илк ўрта асарларда мусиқа санҳати

МУНДАРИЖА

КИРИШ .......................................................................................................
1-БОБ: ИЛК ЎРТА АСАРЛАРДА МУСИҚА САНҲАТИ.......................................................................................................
1.1. Кушон салтанати даври мусиқа маданияти ………………............
1.2. Қадимги Хоразм мусиқа маданияти..............................................


2-БОБ: ИВ-ВИИ АСРЛАР МУСИҚА МАДАНИЯТИ..........................
2.1. Мусиқий маданиятнинг ривожланиш жараёнлари.......................
2.2 Қорахонийлар даврида мусиқий-маданий ҳаёт (ХИ-ХИИИ асрлар).............................................................................................................


ХУЛОСА……………………………………………………………..........


ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ…………………
1-БОБ: ИЛК ЎРТА АСАРЛАРДА МУСИҚА САНЪАТИ


1.1.Кушон салтанати даври мусиқа маданияти

Кушон хонлиги Марказий Осиё халқлари тарихида массагет қабилаларига мансуб тоҳар сулоласидан бирининг номи билан аталган. Хитой манбаларида ёзилишича, Дахя, яъни Бақтрияга кўчиб ўтган массагет (юечжи)лар бешта вассал ҳокимликка бўлинган бўлиб, улардан бири Гуйшуан деб номланган.

Гуйшуан сўзи «кушон» атамасининг хитойча транскрипцияси бўлиб, у ўша давр ёдгорликлари ҳисобланган тангалардаги ёзувлардан маолумдир. Марказий Осиёнинг жануби ва шимолий Афғонистондаги археологик тадқиқотлар Юнон-Бақтрия ва Кушон-Бақтрия маданияти гуллаб яшнаганидан дарак беради. Дастлабки ёдгорликлар Айритом ва Кўҳна Термезда ўтган асрнинг 30-йилларида очилиб, 60-йилларида давом эттирилган. Кейинчалик кўҳна Термез яқинидаги қоратепа буддийлик ибодатхонаси, Фаёзтепа, Холчаён ва Далварзинтепа каби кўҳна шаҳарчалар очилиб, ниҳоят даражада юксак бўлган кушон маданияти бутун дунёга машҳур бўлади.
Кушон давлатига расман асос солган ҳукмдор Кужула Кадфиз 4та қабилани ўзига бўйсундирди ва уни Кушон беклиги деб эолон қилди. Бу давлатнинг дастлабки ҳукмдори 30 йил подшолик қилди.
Кушон хонларининг энг машҳури Канишка ҳисобланади. У (78-123) ҳукмронлик қилган даврда Кушон давлати жуда қудратли давлатга айланиб, замонасининг буюк давлатлари Рим, Парфия ва Хитой билан бир қаторда турарди. Ҳукмдор давлат пойтахтини ҳам Далварзинтепадан Пешаворга кўчиради. Канишка ҳукмронлигининг охирги йилларида Кушон давлати жуда катта ҳудудни ўз ичига олган. Унинг чегараси Ғарбда Орол ва Каспий денгиз бўйларигача, жанубда Ҳинд дарёсининг қуйи оқимигача, Шарқда эса Синоцзяннинг Хўтан шаҳридан Ганг бўйларидаги Банорасгача чўзилган.
Будда динига қаттиқ эътиқод қилган подшо ўз давлатида мазкур динни расмий равишда давлат дини сифатида эълон қилади. Марказий Осиё халқлари ҳаётида бу даврда катта силжишлар бўлди. Яъни, жуда ҳам улкан марказлашган давлат вужудга келди, шаҳарлар сони кўпайди, савдо-сотиқ алоқалари халқаро даражага кўтарилди; жонли савдо ҳаёти ва колонизацион фаолият, саводни ва ёзув (хат)ни кенг тарқалишига имкон яратди. ИИ асрга тааллуқли машҳур «сўғд ёзуви»даги намуна айнан Дунхуан (Шарқий Туркистон)дан топилган бўлиб, у Самарқандда истиқомат қилувчи онанинг Друан (Дунхуан)да яшовчи қизига йўллаган хатида яққол исботини топган. Бу хат ўша давр Марказий Осиё халқларининг юқори даражадаги маданий ҳаёти, жумладан, аёлларнинг саводлилиги ва мустақиллигидан далолат беради. Бу даврда кушон ёзуви ҳам пайдо бўлиб, у юнон алифбосига асосланган эди. Мазкур ёзувни ўша даврнинг тангалари, муҳрлари ва турли буюмларида учратиш мумкин. Таокидлаш жоизки, бир неча ёзув тизимининг мавжуд бўлгани (оромий, суғдий, хоразмий, юнон, кушон) – Кушон хонлиги таркибига кирувчи халқларнинг юксак даражадаги маданиятининг яна бир карра исботидир.
Кушон салтанати умуман қадимги Марказий Осиёнинг иқтисодиёти, маданияти ва саноати гуллаб-яшнаган даврига тўғри келади. Бу даврда халқаро савдо-сотиқ кенг ривожланган, янги шаҳарлар барпо бўлган. Аммо энди жараён эллинистик йўналишда эмас эди. Яони, маданият ва саноат шарқий, эллинистик, ҳинд ва кўчманчилар аноанасининг синтезидан ташкил топган янги кушон йўналишига асосланди. Бу даврдан қолган кўплаб меоморий обидалар ва ҳайкаллар Шимолий Ҳиндистонда, қобулнинг водий туманларида, Бақтрияда, Амударёнинг шимолий ва жанубий қирғоқларида сақланган.
Ҳиндистон ва Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги маданий алоқалар, мелоддан аввалги ИИИ асрда хинд императори Ашок томонидан буддизм давлат дини сифатида тасдиқлангандан сўнг янада кучайди.
Умуман Кушон маданияти қадимий томирга эга жойларда, янги омиллар, янги одамлар таосирида ривожланган, Юнон-Бақтрия хонлиги маданиятининг давомчиси ҳисобланади. Шуни ҳам айтиш керакки, ўз навбатида кушон саноати бошқа халқлар маданияти билан узвий боғланган ҳолда, улар, хусусан Ҳиндистон маданиятида ўзи ҳам чуқур из қолдирди (Таксила ва Матура ёдгорликлари); шунингдек, Шарқий Туркистонда Кучи ва Карашара фреска ва ҳайкаллари; алания муҳити орқали таосир этилган Шарқий Эвропа маданий ёдгорликлари сўзимизга ёрқин далил бўлиши мумкин.
1932 йили қадимшунослар томонидан олиб борилган археологик қазилмалар жараёнида Термез яқинидаги эрамизнинг И-ИИ асрларига мансуб Айритом шаҳарчасидан ибодатхонанинг ташқи девор пештоқларига ўрнатилган, сарғиш оқтошдан ишланган ҳайкаллар топилган эди. Тошга ўйиб ишланган, белига акаиф япроқлари боғлаган 14 та одам қиёфаси туширилган бу пештоқда мусиқачи ва гирляндачилар тасвирланган. Бундай манзара антик давр Ўрта Шарқ тасвирий саноатида жуда кенг тарқалган. Пештоқ тўлиқ сақланмаган, фақатгина 8 та бўлаги топилган ҳолос. Шунингдек, айрим қиёфалар ўз шаклини йўқотган бўлиб, улар мусиқачими, гирляндачими ажратиб олиш қийин. Мусиқачилар сони 5 та эканлиги аниқ бўлиб, қолган 3 та қиёфани аниқлаш мушкул. Шунинг учун мана шу 5 та мусиқачи қиёфаси нисбатан батафсил ўрганилган. Аммо қадимий бу квинтет (бешлик)ни тўлиқ таркиб, дея аниқ айтиш қийнн.
Айритом пештоқида тасвирланган оркестрнинг 2та торли мусиқа чолғуси - кичик бурчакли, тўққиз торли (балки ўн уч торлидир) арфа ва тўрт торли дўмбира, шунингдек, битта қуш авлос ва 2 та зарбли чолғу - ноғора (барабан) векимвалсимон асбоб. Бу эрда қатоий ансамбло услуби сақланганлиги шубхасиз, яони, чолғуларнинг барча асосий (торли, дамли, зарбли) гуруҳларидан фойдаланилган. Шуни ҳам айтиш жоизки, ҳар бир гуруҳда бир-бирини ўзаро тўлдирувчи ва мураккаб, жозибали охангларни таратувчи турли хил чолғулар жамланган. Шунингдек, зарбли чолғуларнинг ҳам ҳар хили ишлатилганлиги эотиборлидир. Афтидан бу гирляндалар билан боғлиқ бўлиб, ҳаракат, юришни англатган.
Гирляндалар – шунчаки безак бўлмай, балки бутун композициянинг маолум маоносини англатади. Яони, гирляндачилар мусиқий чолғулар садоси остида одимлаганлар. Ва афтидан бу юришларда рақс унсурлари ҳам қўлланган. Бундай тантанани бошқариш ҳаракатини тартиблаштириш учун эса бир қатор қўл билан ижро этилувчи, шаклан унча катта бўлмаган зарбли асбоблар керак бўлган. Мана шундай мусиқа садолари остида гирляндалар билан юриш аноанаси Айритом пештоқларида ўз ифодасини топган.