1-bo’lim. “Siz nima aytishingiz muhim emas

Keys vaziyat 
 
 
 
 
Stenford qamoqxona tajribasi

---

olish uskunasidan foydalanish loyihaning muhim qismi edi. Psixologlar jamoasi 
tomonidan qamoqxonada o'rganish uchun mikrofon va kameralarni 
yashirmasdan joylashtirdilar va bu usulda ma’lum bir maqsad bor edi. Video va 
audio kuzatuvdan hamma yaxshi xabardor edi. Bundan tashqari, "Qo'riqchilarga 
faqat qonun hamda tartibni saqlash kerakligi aytilgan edi ... va agar mahbuslar 
qochib ketsa, tadqiqot to'xtatiladi" kabi senariyni davom ettirishga imkon 
beradigan holatlar mavjud edi. , (Hillier 2014). 
Rollarning alohida turlariga - qahramonlarga – yashirin bo’lmagan audio-
vizual yozib olish uskunalari ko’rsatib o’tilgan va ishtirokchilar uchun kasting 
davomida spektakl maqsadi ochiqchasiga ta'kidlagan holda tashkil etilgan. 
Ushbu tadqiqot muddatidan oldin tugadi, chunki bir nuqtada vaziyat 
nazoratdan chiqib ketdi. Bu nazorat qila olmaydigan holatda shakllandi, chunki 
soqchilar tomonidan mahbuslarga nisbatan kamsituvchi xatti-harakatlar inson 
qadr-qimmatiga katta ta’sir qildi. Shunda mahbuslar qochish rejasini 
muvaffaqiyatli tashkil etdilar, buning sababi mahbuslarni qo'riqchilar tomonidan 
jazolanishiga olib keldi. Aslida ularning barchasi tajriba boshlanishidan bir hafta 
oldin oddiy, sog'lom, yosh kollej talabalari edi. 
Ushbu tadqiqot natijalari ko'p narsalarni ochib berdi, ularni quyida 
umumlashtirish mumkin: 
1. Mahbuslar rolini o'ynagan talabalar bir necha kun ichida tajriba 
ekanligini unutib yuqori darajadagi stressni boshdan kechirdilar. 
2. Ko'pgina talabalar o'zlarini robotlar kabi tuta boshladilar, har bir 
buyruqni kamsituvchi tabiatidan qat'iy nazar, butunlay bo'ysundilar. 
Mahbuslarning g'am-g'ussaga tushishining asosiy sababi, birinchi navbatda, 
noxush, noinsoniy va hatto yovuz harakatlarni boshlagan soqchilar tomonidan 
qo'zg'atilgan zaiflik hissi edi. 
Stenford qamoqxonasi tajribasi psixologiyaning eng yaxshi, normal, 
sog'lom odamlarni yovuzlik jinoyatchisiga aylantirishi mumkinligi va sog'lom 
odamlarning vaziyat kuchlari tomonidan seziladigan majburiy reaksiyalarini 
boshdan kechira boshlashi haqidagi eng teatrlashtirilgan tasvirlaridan biriga 
aylandi
2
. Zimbardoning so'zlariga ko'ra, ushbu tadqiqot, rolli o'yin texnikasiga 
asoslangan ijtimoiy eksperiment "qaysidir ma'noda realiti-TVning birinchi 
na’munalaridan biri edi, chunki biz butun jarayonni videoga oldik"
3
. 
2
Zimbardo, Philip G. (2007). The Lucifer Effect: Under- standing How Good People Turn Evil. New York: Random 
House. 
3
Stannard, Matthew B.(2002).‘BBC’s“Reality”Show may be Cruel and Unusual Television’. San Francisco, 
Chronicle, 28 January, A-1.