24 Tema. Kalyli to’ginler. Reje

Ayırım eginler o’nimi quramındag’ı K₂O nın’ ortasha mug’darı, qurg’aq zatqa salıstırılıwı % lerde (A. Peterburgskiy, 1989)

Egin tu’ri	O’nim	K2O	Egin tu’ri	O’nim	K2O
Gu’zgi da’nli eginler	da’ni sabanı	0,65 1,10	Kapusta Qıyar	kapustabası miywesi	4,60 5,65
Ba’ha’rgi da’nli eginler	da’ni sabanı	0,67 1,30	Geshir Pomidor	miywesi miywesi	3,70 3,20
Ma’kke	da’ni sabanı	0,43 1,93	Kartoshka	tu’ynegi pa’legi	2,40 3,70
La’blebi	tamırmiywe japırag’ı	1,00 3,00	Zıg’ır Paxta	paqalı talshıq	1,10 1,00
Jon’ıshqa	pisheni	1,80

Da’nli eginler kaliydi azotqa ten’ mug’darda, fosfordan 2,5-3,0 ma’rte ko’birek (N : P₂O₅ : K₂O = 2,0-3,0 : 1 : 2,5 – 3,0) o’zlestirse, kartoshka, la’blebi ha’m basqa tamırmiywelerden bul qatnas shama menen 2,6:1 4 ti quraydı.

Tu’rli eginler o’zlerinin’ bir t o’nimi ha’m sog’an mass qosımsha o’nimi menen topıraqtan tu’rli mug’dardag’ı kaliydi alıp shıg’ıp ketedi ha’m bul san da’nli eginlerde 25-37, da’n-sobıqlı eginlerde 16-20, kartoshkada 7-9, la’blebide 6,7-7,9, baw-baqsha eginlerde 4,0-5,0 ha’m jon’ıshqa pisheninde 20-24 kg g’a ten’.
Biyday da’ninde jalpı kaliydin’ 15% ja’mlenedi, qalg’an 85% saban quramına kiredi. Bunın’ kerisinshe, kartoshka tu’ynekleri 95% ke jaqın kaliy tutqanı halda, onın’ pa’legi esabına tek 5% kaliy tuwrı keledi.
Demek, g’a’lle eginleri o’zlerinen keyin (saban menen) ko’p mug’darda kaliy qaldıradı, kartoshka ha’m baw-baqsha eginleri kerisinshe, topıraqtan ko’p mug’darda kaliydi alıp shıg’ıp ketedi.
2. Topıraqtag’ı kaliy
Kaliydin’ jer qabıg’ındag’ı ortasha mug’darı 2,14% ke ten’. Ko’pshilik topıraqlar ushın anna jınıs wazıypasın atqarıwshı sho’gindi jınıslar quramında da kaliy ko’p ushıraydı. Boz ha’m qara topıraqlar kaliyge baylıg’ı menen ajıralıp turadı. Onın’ tiykarg’ı bo’limi topıraqtın’ mineral bo’limi quramına kiredi. Topıraqtag’ı kaliy ha’r-qıylı birikpeler quramına kiredi ha’m olardı 5 toparg’a bo’liw mu’mkin:
1. Birlemshi ha’m ekilemshi minerallar kristall torları quramındag’ı kaliy. Bul toparg’a tiyisli kaliydin’ en’ ko’p mug’darı alyumosilikatlar (dala shpatı, muskovit, biotit, glaukonit, nefelin, leysit ha’m basqa) quramına kiredi.
2. Topıraq kolloidları betine almasatug’ın halatta jutılg’an kaliy. Qumlıqlarda jalpı kaliydin’ 0,8%, ılaylı topıraqlarda 1,5%, boz ha’m qara topıraqlarda 3,0% ke jaqını usı ko’riniste jutıladı. Tamır sistemasınan ajıralatug’ın vodorod ionları (H⁺) ta’sirinde o’simlikler sol ko’rinistegi kaliydi o’zlestire aladı.
3. Suwda eriytug’ın kaliy. Onın’ mug’darı almasıwshı kaliydin’ 10-20% in quraydı.
4. Mikroorganizmler ha’m o’simliklerdin’ paqal ha’mde tamır qaldıqları quramındag’ı kaliy. Bul toparg’a tiyisli kaliy tekg’ana mikroorganizmler nabıt bolg’annan keyin ha’m paqal ha’mde tamır qaldıqları shirip, minerallasqannan keyin o’simlikler o’zlestiretug’ın ko’riniste o’tedi.
5. Topıraq ta’repinen fiksatsiyalang’an kaliy. Topıraq ju’ze qatlamının’ birde ıg’allanıp, birde qurıwı na’tiyjesinde kaliydin’ qıyın eriytug’ın halda o’tiwi kaliydin’ fiksatsiyalanıwı delinedi. Bul protsesske topıraqlardın’ mikroagregat halatı ha’m quramındag’ı shirindi mug’darı sezilerli ta’sir ko’rsetedi.
Eriwshen’ligi ha’m o’simlikler ta’repinen o’zlestiriliwge qaray topıraqtag’ı kaliydi to’mendegishe (klassifikatsiya) tasnif qılıw mu’mkin:
1) suwda eriytug’ın kaliy (o’simlikler ta’repinen an’sat o’zlestiriledi);
2) almasıwshı kaliy (o’simlikler ta’repinen jaqsı o’zlestiriledi);
3) ha’reketshen’ kaliy (suwda an’sat eriytug’ın ha’m almasıwshı kaliyler jıyındısı);
4) almaspaytug’ın – gidrolizlenetug’ın yamasa qıyın eriytug’ın kaliy;
5) kislotada eriytug’ın kaliy – joqarıda aytılg’an to’rt qıylı kaliydi o’z ishine alıp, ku’shli kislotanın’ qaynag’an eritpesi (0,2 n yamasa 10% li HCl) ja’rdeminde ajıratıp alınadı;
6) almaspaytug’ın kaliy (jalpı ha’m kislotada eriytug’ın kaliyler ortasındag’ı ayırma tiykarında toplanadı).
O’simliklerdin’ azıqlanıwında tiykarg’ı rol oynaytug’ın ha’reketshen’ kaliydin’ mug’darı tu’rli topıraq tiplerinde jalpı kaliydin’ tek 0,5-2,0% in quraydı. Topıraqtag’ı kaliy ko’rinislerinin’ turaqlı ra’wishte bir tu’rden ekinshi tu’rge o’tip turıwı anıqlang’an.
Agroximiya pa’ni ha’m a’meliyatında o’simlikler azıqlanıwda kerekli a’hmiyetke iye bolg’an ha’reketshen’ kaliy mug’darın anıqlaw kerekli orın tutadı. Ha’reketshen’ kalidin’ mug’darı tu’rli topıraqlarda tu’rli usıllar ja’rdeminde anıqlanadı. Ma’selen, boz topıraqlar ha’m sonday aq, basqa karbonatı ko’p topıraqlarda Machigin – Protasov (1% li ammoniy karbonat sorımı) usılı jaqsı na’tiyje beredi.
Agroximiya analiz tiykarında topıraqlardın’ ha’reketshen’ kaliy menen ta’miyinlengenligi boyınsha agroximiyalıq karta atları du’ziledi ha’m sol tiykarda ha’r bir egin tu’ri ushın kaliyli to’gin normaları belgilenedi.
3. Kaliyli to’ginler, olardın’ alınıwı ha’m qa’siyetleri
Ha’zirgi ku’nde Oraylıq Aziyanın’ o’zindegi bir qatar ka’nlerde, ma’selen, Tu’rkmenistannın’ Tubegatan, Qarluq ka’nleri, Qashqadarya wa’layatındag’ı Tubakat, Surxandarya wa’layatındag’ı Xwjaikon ka’nlerinen shiyki zat alıw ha’m olardan kaliyli to’ginler islep shıg’arıw jolg’a qoyılmaqta. Birg’ana Surxandaryanın’ Xwjaikon kaliy duzları Respublikamızdın’ diyqanshılıg’ın derlik ju’z jıl dawamında kaliyli to’ginler menen ta’miyinlew imkaniyatına iye.
Diyerli barlıq ka’nler (ka’nlerdin’ 92% ke jaqını) xloridli ha’m sulfatlı shiyki zat beretug’ın ka’nler qatarına kiredi ha’mde olardan alınatug’ın to’ginler de xlorlı ha’mde sulfatlı kaliyli to’ginler dep ju’ritiledi.
Xlorlı kaliyli to’ginler islep shıg’arıwda tiykarg’ı shiyki zat silvinit (quramında 12-15% K₂O tutadı) bolıp, ol silvin (KCl) ha’m galit (NaCl) aralaspasınan ibarat. Sulfatlı kaliyli to’ginler islep shıg’arıwda kainitten ken’ paydalanıladı.
Kaliyli to’ginler konsentrlengen (kaliy xloridi, kaliy sulfat, kaliy duzı, kalimagneziya, kaliyli-magniyli konsentrat) ha’m shiyki (silvinit, kainit) kaliyli to’ginlerge bo’linedi.