9-Lekciya: Jer silkiniwler ham olar menen baylanisli bolg'an relef formalar

66-su ’wret. Jer shari ju ’zesinde seysmikaliq mintaqalarning jaylasiwi.

Jer silkiniwlerdin’ qalg’an bo’limi eki kenja mintaqaga tuwn keledi. Bulardm’ biri Arqa h’a’m Qubla Amerikani, ekinshisi Qizil ten’iz boylap Afrikaning arqa-batisini, Arabiyani h’a’m Hindistanni o’z ishine qamrab aladi. Bulardan tisqari, Atlantika okeani astindag’i rift (planetar Jer jarig’i) zonasi islandiyadan Buva oroligacha soziladi. Uliwma jer silkiniw bolmaytug’in joy Jer sharinda ywq desa boladi.

ilimiy mag’liwmatlar shuni ko’rsetediki, seysmikaliq aktivlik baqlanatug’in orinlarda jer silkiniwler ma’lim nizamliqlar tiykarinda ta’krarlanadi. Halokatli jer silkiniwler Jer sharinda h’a’r 100 jilda bir marta sadir boliwi alimlar ta’repinen aniqlang’an.

Birgina XX a’sir yakunida ju’z bergen iran (1990) jer silkiniwida 50 ming, Turkiyadagi (1999) jer silkiniw chog’ida 45 mingdan artiq odamning jabrlanishi ta’biyiy ofatlar ishinde en’ kem tarqalg’an jer silkiniw nechog’li u’lk en kuchga iye ekenligidan dalalat beredi.

1911 jilda Olmaota qalai jaqinida jer silkiniw sadir bolg’an, biraq onin’ epitsentri xaliq jasaytug’in joydan uzaqlig’i sebepli binolar derlik bu’zilmegan, 1948 jil 6 oktyabrda ju’z bergen Ashgabad jer silkiniwi ku’shli jer silkiniwlerdan bolip, onin’ tolqin zarbalarini Moskva, Tashkent, Samarqand, Dushanba h’a’m basqa qalalardagi seysmikaliq stantsiyalar sezgan.

Joqarida qayd qiling’an jer silkiniwler Hindi-Qitay plitasi Evraziya plitasi menen tutasqan joyda, Tiёn-Shon h’a’m Pamir tawlarida ju’zege kelgen. Ha’zirgi zaman Jer h’a’reketleri Bul orinlarda keskin h’a’m aktiv bolg’anlig’i saldarinan olarda jer silkiniwler salistirmali ko’birek ushiraydi.

9.4. Jer silkiniwdin’ payda boliw sebepleri
va genetikaliq tu’rleri

Avvalo, jer silkiniwdin’ ju’zege kelish sebepleri tu’rlishe bolip, h’a’zirgi waqitta mukammal u’yrenilgen. Lekin h’a’zircha ilm-pa’n rawajlaniwi qachon, qaerda, qanday ku’shsizlenipda Jer silkiniwi sadir boliwin boljawg’a ojiz. Mubiraqning o’zine jarasa

obektiv sir-sinoati h’a’m mavh’um ta’repleri bar. Wylaymizki, bul savollarga XXI a’sirde a’lbette juwap tabiladi.

Joqarida Jerdin’ payda boliwi h’a’m rawajlaniw basqishlarina qisqasha twxtalib wtdik. Shu rawajlaniw basqishlari menen, a’lbette, Jer silkinisleri uzviy borliqdir. Litosfera plitalarinin’ h’a’reketi saldarinan jer silkiniwler bolg’an h’a’m h’a’zir da kuzatilib turibdi. Jer silkiniwler litosfera plitalari tutasqan orinlarda ken’ tarqalg’an.

Jer silkiniw ju’z berish sebebiga qarag’anda to’mendegi toparlarga bo’linedi: a) taw qulawlari, surilme, wpirilish jer silkiniwleri; b) vulkan jer silkiniwleri; v) tektonikaliq jer silkiniwler; g) jasalma jer silkiniwler.

Wpirilish jer silkiniwleri. Bug’an Pamir tawida 1911 jil sadir bolg’an jer silkiniw misa l boladi. Usoy qishlog’i jaqinida ju’da’ u’lken ko’lemdegi taw massasinin’ wpirilib tu’siwi na’tiyjesinde Murg’ob da’ryasi twsilib qalg’an h’a’m Sarez ko’li payda bolg’an. Usoy


qishlog’i shu kwlning astinda qalip ketken (67,68 - su’wretler).