A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

5. DARAXTLARNING IC H K I (ANATOM IK) T U Z IL ISH I
HUJAYRA VA T O ‘Q IM ALAR
0 ‘simlik organizmining asosiy anatomik b irlig i-b u hujayradir. 
H ujayralar shakliga ko‘ra, ik k i guruhga bo ‘linadi: parenxim atik va 
prozenximatik.
Parenximatik hujayralar uzunligi va eni bir xil o ‘lcham larga ega 
bo ‘lsa, prozenximatik hujayralar uzun va o ‘tkir uchli shakllarga egadir. 
Hujayra protoplast va qobiqdan iboratdir. Kim yoviy jih atd an qaralsa, 
yosh hujayra qobig‘i organik m odda-kletchatka yoki sellulozadan iborat 
bo‘lib, kimyoviy formulasi (С бН ю 05)п kabi ifodalanadi. V aqt o ‘tishi va 
daraxt yoshini oshishi m unosabati bilan hujayra q o b ig ‘ining tarkibi 
murakkablashib boradi, y a’ni k o ‘p hollarda yog‘ochlashuvi boshlanadi. 
Hujayra qobig‘ining yog‘ochlanish jarayoni lignin m oddasi (lotincha 
lignum -yog‘och m a’nosida) hosil b o iis h i bilan kechadi. B a ’zi hollarda 
hujayra qobig‘ida po ‘kaklanish jaray o n i ro ‘y beradi, u p o ‘kak moddasi- 
suberinni hujayra qobig‘iga so ‘rilib ketishi oqibatida yuzaga keladi.
Protoplast 
tarkibiga-hujayraning 
ichki 
organlari-protoplazm a, 
hujayra yadrosi va plastidalar kiradi. Protoplazma yoki plazm a-tiniq 
yarim suyuqliksimon shilim shiq m assa b o ‘lib, turli organik va mineral 
moddalardan va 80% ga yaqini suvdan iboratdir. O rganik m oddalardan 
birinchi o ‘rinda oqsil moddalar, kam roq m iqdorda m oysim on moddalar, 
uglevodlar, turli azotli va azotsiz m oddalar uchraydi. Y uqori harorat, 
kuchli kislotalar, zaharli m oddalar ta ’sirida va suvsizlikdan protoplazm a 
burishib qoladi va nobud b o ‘ladi. Hujayralar atrofidagi protoplazm a 
plazm odesm alar orqali (hujayra qo b ig‘iga kirib turuvchi) ingichka 
plazm atik iplar orqali bog‘langan.
Hujayra yadrosi protoplazm ada joylashgan b o ‘lib, o datda dumaloq 
shaklga egadir. U rangsiz, lek in protoplazm a suyuqligidan zichroq 
b o ia d i va kimyoviy jihatdan protoplazm adan tarkibida fosfor borligi 
bilan farq qiladi. Hujayradagi m u h im hayotiy jarayonlar uchun yadro hal 
qiluvchi ahamiyatga egadir. P lastidalar protoplazm ada joylashgan 
bo‘lib, zich tanachalar ko‘rinishida b o ia d i. Ular rangsiz (leykoplastlar), 
yashil (xloroplastlar) sariq y o k i olovrang (xrom oplastlar) b o ia d i. 
Leykoplastlar (grekcha leykos-oq) u ru g ia m i m a g ‘zida, 
ildizida, 
ildizmevalarda, ildiz tuganaklarida uchraydi. Leykoplastlar barglarda 
kraxmal va qand moddasini zax irag a aylanishini ta ’m inlaydi. Kurtakdan 
yangi yozilgan bargchalardagi leykoplastlar y o ru g iik d a asta-sekin 
xloroplastlarga aylanadi. X lorop lastlar (grekcha xloros-yashil) barcha

---

yashil hujayralarda m avjud b o ‘lib, ularda o ‘ta muhim fiziologik jarayon 
uglerod assim ilatsiyasi, y a ’ni y o ru g ‘lik ta ’sirida uglerod oksidi va suv 
ishtirokida kraxmal sintezi sodir b o ‘ladi. Xromoplastlar (grekcha xroma- 
rang) chetan, n a ’matak, d o ia n a m ev a larid a , sariq va olov rang gullarida 
uchraydi va ular xloroplastlardan asta-sekinlik bilan xromoplastlarga 
aylanadi. Hujayrani o ‘sishi bilan uning protoplazmasida suvli suyuqlik 
bilan to ‘lgan b o ‘shliqlar hosil 
bo‘la boshlaydi. Bu b o ‘shliqlar 
vakuolalar, suyuqlik b o ‘lsa hujayra shirasi deb ataladi. Hujayra shirasida 
kislotalar va ulam ing tuzlari, uglevodlar, oqsil moddalar, pigmentlar 
(b o ‘yovchi moddalar) uchraydi. Pigmentlardan eng k o ‘p tarqalgani 
antotsianlar hisoblanadi. H ujayra shirasini reaksiyasiga b og‘liq holda u 
hujayra shirasini moviy, siyohrang va qizil rangga b o ‘yalishini 
ta ’m inlaydi.
0 ‘sim lik gullarini, barglarini kuzgi rangini, eman, o ‘rik va boshqa 
tur lam ing yangi barglaridagi q iz g ‘ish rang ular hujayralarida ushbu 
p igm entlar m avjudligidan darak beradi. Tuzilishiga va bajaradigan 
hayotiy funksiyasiga ko‘ra bir xil b o ‘lgan hujayralar guruhiga to'qim alar 
deb ataladi. Bajaradigan funksiyalariga ko ‘ra hosil qiluvchi (yaratuvchi), 
qobiq hosil qiluvchi, o ‘tkazuvchi va mexanik to ‘qimalarga ajratiladi. 
Y aratuvchi-hosil 
qiluvchi 
t o ‘qimalarga 
o ‘sim liklam ing 
o ‘sish 
nuqtalaridagi joylashgan m eristem a kiradi. Meristema birinchi to ‘qima 
hisoblanib, bir necha qavat jo y lash g an bir xil va zich b og‘langan 
parenxim a 
hujayralaridan 
ib o rat 
b o ‘lib, 
ular intensiv 
bo‘linib, 
k o ‘payishga moyil b o ‘ladi. M eristem ani tashqi qavatida qobiq hosil 
qiluvchi, uchki qavatlarida o ‘tkazuvchi to ‘qimalar va o ‘zak rivojlanadi.
O raliq qavatlar p o ‘stloq qavatini hosil qiladi. 0 ‘simliklarda 
ikkilam chi hosil qiluvchi to ‘qim alar: kambiy, po ‘kak kambiysi, 
kallyuslar ham uchraydi. Q oplovchi to ‘qimalar o ‘sim liklam ing turli 
organlarini qoplab turuvchi va u la m i mexanik zararlanishdan, yuqori va 
past haroratning zararli ta ’siridan, suv b u g ‘lanishidan saqlaydi va asosan 
teri qatlam i (epidermis) p o ‘k a k (peridermis) va po ‘stloqdan iborat 
b o ‘ladi. 0 ‘simlikning yosh novdalari yupqa p o ‘stloq qavati bilan 
qoplangan b o iib , u bir-biriga z ic h joylashgan parenxima hujayralaridan 
iboratdir. Y upqa po ‘stloqni b a ’zi joylarida og‘izchalar yoki oraliqchalar 
m avjud b o ‘lib, ular ikkita hu jay ralar tugallangan qatori orasida bo‘lib, 
ushbu hujayralar o ‘zining tuzilish ig a ko‘ra boshqa hujayralardan 
farqlanadi. Tashqi muhitning o ‘zgarishiga qarab ushbu og‘izchalar goho 
ochilib, goho bekilib turadi. U sh b u og‘izchalar orqali tashqi muhit va 
ichki organlar o ‘rtasida b u g 'la n is h va gazlar almashinuvi am alga oshadi.

---

Yupqa po‘stloqning tashqi hujayra qavati yoki kutikulasi od atd a 
qalinlashgan va moddalar qavati bilan qoplangan b o ‘ladi.
B a’zi o ‘simliklaming po‘stlog‘i unsim on oq g ‘ubor, tukchalar va 
tangachalar bilan 
qoplangan 
boMib, 
ular 
p o ‘stloqning 
h im oya 
funksiyasini 
kuchaytiradi. 
Po'stloq 
o ‘sim lik 
organlarida 
uzo q
saqlanmaydi, yoz oxirida ular p o ‘kak to ‘qim alar bilan alm ashinadi. 
Po‘stloq asosan ninabargli daraxtlam ing bargida uzoqroq saqlanadi. 
Po‘kak to ‘qima, oddiy po‘kak p o ‘stloqdan yoki hosil qiluvchi 
to ‘qimadan (po‘kak kambiy) hosil bo 'lad i. P o 'k ak to ‘qimaning h u jay ra 
qobig'i asta-sekin suberin bilan singib to ‘ladi, natijada bu qavat suv va 
gazni o ‘tkazmaydi. Shunday qilib p o ‘kak hujayralar oziq m oddalar 
olmay qo ‘yadi va natijada nobud b o ‘ladi. P o ‘kak hujayralarda hav o
mavjud b o ‘lib, ular issiqlikni yaxshi o ‘tkazmaydi. Demak, p o ‘k ak
qatlami o ‘simlikni ortiqcha suvni b u g ia tis h d a n va tashqi m uhitning p a st 
harorat ta’siridan saqlaydi.
B a’zi o ‘sim liklarda-em an va amur barxatida p o ‘kak qatlami h ad d an
ziyod qalinlashib ketadi va ular p o ‘kak m anbai sifatida ishlatiladi. 
Kuzda p o ‘kak to ‘qima hosil qila olm agan bir yillik novdalar qishki 
davrda sovuqlardan zararlanadi.
0 ‘tkazuvchi to ‘qimalar suv va unda erigan mineral m oddalam i 
ildizdan novdalarga, barglarga, gullar va m evalarga yetkazib berish va 
barglarda fotosintez natijasida hosil b o ‘lgan organik moddalami n o v d a 
va ildizga o ‘tkazib berish uchun xizmat qiladi.
Suv o ‘tkazuvchi to‘qimalar tanada v a barglarda bo‘lib, ular asosan
traxey va traxeidlardan tuzilgan b o ‘ladi. T raxeylar-suv bilan, q ism an
havo bilan to ‘lgan o ‘lik hujayralardir. U la r nisbatan uzun trubachalar 
ko ‘rinishida b o iib (ba’zan oddiy k o ‘z b ilan ham k o ‘rish m um kin) b ir 
necha qisqa hujayralar qavatidan iborat, ulam i ajratib turuvchi to ‘siq la r 
erishi natijasida bir-biriga ustma-ust jo ylashadi. T o‘siqlar to ‘liqligicha 
erib ketmaydi, ularda ko‘plab teshiklar paydo bo'ladi. T ru b k alar 
uzunligi odatda 10 sm, emanda u 3 m etrga, lianalarda 5 m etrgacha 
bo'ladi.
Traxeidlar 
protoplastlaridan 
m ahrum
bo'lgan, 
ikki 
y o n i 
o ‘tkirlashgan uzun (1-5 mm) hujayralaridan iboratdir. U lardan suv 
qiyinchilik bilan harakatlanadi, chunki k o ‘ndalang to‘siqlar suv y o ‘lida 
ko ‘plab uchrab turadi. Traxey va traxeidlam ing uzunasiga devorlarida 
teshiklar bo‘lib, suv ular orqali q o ‘shni kameralarga o ‘tib tu rish i 
mumkin. Organik moddalar barglam ing p o ‘stlog‘i va tom irlarid a 
elaksimon trubkalar orqali harakatlanadi. Elaksim on trubkalar uzun tirik

---

hujayralardan tashkil topgan b o ‘lib, ular sellulozali qobiqqa egadir. 
Elaksim on trubkalar uzunasiga bir-biriga ustm a-ust joylashib, ular 
t o ‘rsim on yoki elaksim on k o ‘rinishdagi teshiklarga ega to ‘siqlar orqali 
bir-biridan ajratilgan holda b o ‘ladi. Bu kabi elaksimon to‘siqlardan 
asosiy organik m oddalar-uglevodlar va oqsil eritmalari bemalol 
harakatlanadi. M exanik to ‘qim alar o'sim liklam ing turli mexanik ta ’sir 
chidam liligini oshiradi, y a ’ni cho ‘zilish, egilish, ezilish kabi o ‘zgarishlar 
o ‘simlik tanasi, novdalariga zarar keltirmaydi. U lar mexanik tolalar yoki 
sklerenxim a, kollenxim a va tosh hujayralardan iborat b o ‘ladi. M exanik 
tolalar, (sklerenxima) uzun prozenxima, ya’ni tomonlari o ‘tkir uchli, 
qobiqlari qalinlashgan hujayralardan iboratdir. Ushbu hujayralarda tirik 
organlar mavjud em asdir. M exanik tolalar qobig‘i toza selluloza yoki 
lignin 
bilan 
singdirilgan 
sellulozadan 
iborat. 
Shuning 
uchun 
y o g ‘ochlashgan tolalar ju d a egiluvchan, lekin kamroq cho‘ziluvchan 
b o ‘lib qoladi, natijada d araxt tanasi shamol vaqtida chayqalib egilsada, 
darhol oldingi holatiga qaytib oladi. P o‘stloqda uchrovchi mexanik 
tolalar tolasimon iplar deb atalsa, yog‘ochdagilari-libriformalar deyiladi.
Ular yosh novdalarda uchramaydi. Yosh novdalarda o ‘ziga xos 
alohida to‘qim alar-kollenxim alar uchraydi, ular asosan qobiqlari 
y o g ‘ochlashmagan 
notekis 
o ‘lchamli 
tirik 
hujayralardan tashkil 
topgandir. Kollenxima h am nafaqat o ‘sish, balki egilib-cho‘zilishga, 
y a ’ni mexanik xususiyatlarga ham egadir. Ular asosan p o ‘stloq ostida 
joylashadi. 0 ‘sim likda b u kabi mexanik hujayralardan tashqari toshga 
aylangan hujayralar ham uchraydi. Ular ko‘p qirrali, notekis, qobig‘i 
kuchli va qalin y o g ‘ochlashgandir. Ohaktosh va kremnezem tuzlari 
toshlashgan hujayralam ing qobig‘i tarkibida b o iib , ulam ing qattiqlik 
darajasini oshiradi. U lar o i i k hujayralar b o iib , asosan, daraxtlaming 
u ru g ‘ va mevalarida, p o ‘stloqlarida uchraydi. Daraxtning yog‘ochi 
asosan tirik elem entlardan iborat b o iib , ularda zaxiradagi organik 
m oddalar (kraxmal, m oylar) y ig ilad i. Bundan tashqari, yog‘ochda 
o ‘tkazuvchi to'qim alar (traxeid va tomirlar) hamda mexanik to ‘qimalar- 
y o g ‘och tolalari yoki libriform lar ham ko‘plab uchraydi. Hujayralaming 
qobiqlari barcha to ‘qim alarda lignin bilan singdirilgan b o iib , uning 
m iqdori turli hujayralarda turlichadir. Bu kabi hujayra qobiqlari 
selluloza hujayralariga qaraganda juda qattiq, m o ‘rt va egiluvchanligi 
past b o ia d i. Y og‘ochning m ustahkamligi undagi lignin miqdori bilan 
b o g iiq d ir. M asalan, q o ra daraxtning qattiq y o g ‘ochi tarkibida 35% 
gacha lignin, m ustahkam eman daraxtining y og‘ochida 28% va 
terakning 
yumshoq 
y o g ‘ochida 
21% 
gacha 
lignin 
mavjud.

---

Y og‘ochlashgan qobiqlar suvni kam o lad i, shu sababli ham qurish 
jarayonida ular k o ‘p hajmini yo‘qotm aydi. Y o g ‘ochning tirik elem entlari 
markaziy tolalar, 
yog‘och parenxim asi 
va 
almashuvchi 
to lalar 
k o ‘rinishda uchraydi. Hujayra qobiqlari y o g ‘ochlashuviga qaram ay, 
ushbu elem entlam ing hujayralari uzoq v a q t tirik saqlanadi, hatto b a ’zan 
o ‘sishi va b o iin ish i ham mumkin. T a n a markazidagi tolalar o ‘t 
o'sim liklarga nisbatan daraxt o ‘sim liklarda kuchli rivojlangan boMadi. 
Ushbu tolalar daraxt turini yog‘ochiga q arab aniqlashda asosiy belg ilar 
sifatida xizmat qiladi va yog‘ochning tex n ik xususiyatlariga katta ta ’sir 
ko'rsatadi. K o‘p bargli daraxtlaming y o g ‘o chida tomirlar va traxeidlar 
birgalikda uchraydi, ninabargli daraxtlarda b o ‘lsa tomirlar mavjud em as, 
ulaming yog‘ochi 90-95% traxeidlardan iboratdir.
Bargli daraxtlaming yog‘ochini k o ‘n d alan g kesimida tom irlam ing 
teshiklarini oddiy ko‘z bilan ko‘rish m um kin, lekin ninabargli 
daraxtlarda traxeidlam i mikroskopsiz k o ‘rish mushkuldir.
Y og‘och tarkibida tomirlami m avjudligi ulardan suv o ‘tishini 
osonlashtiradi; bargli daraxtlarda n inabarglilarga qaraganda suv 5 
marotaba tez o'tadi. Daraxt tanasining egiluvchanligi tom irlar va 
traxeidlaming 
ichki 
b o ‘shliqlari 
h ajm ig a 
b o g iiq d ir, 
m asalan, 
lianalaming egiluvchan, daraxtlarga o ‘ralib o ‘suvchi tanalaridagi 
tomirlari yo ‘g ‘ondir. Y og‘ochning m ex an ik to ‘qim alari-libriform lari 
tolalari traxeidlarda 2-3 marta qisqaroq b o ‘lib, uzunligi 1-1,5 m m ga 
tengdir. Shuning uchun bargli daraxtlam ing y o g ‘ochi ninabarglilarga 
qaraganda qog‘oz ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida aham iyati 
pastroqdir.
Y og‘ochda libriformlar qanchalik k o ‘p b o ‘lsa, u shunchalik zich, 
mustahkam va o g ‘irdir. Y og‘ochi tarkibida 75% gacha libriform m iqdori 
qayd etilsa, ular temir yoki tosh daraxtlar deyiladi (uzoq sharq tosh 
qayini, temir daraxt va hokazo). Y og‘ochning elementlari bizga m a ’lum
b o ‘lgan kambiy ketma-ketligida joylashadi va u vegetatsiya dav rid a 
yaqqol seziladi. Bahorda yirik va yupqa qobiqli hujayralar (birlam chi 
yog‘och) yozda va vegetatsiya oxirida m ayda va qalin qobiqli hujayralar 
(kechki yog'och) hosil bo‘ladi, shu sabab y o g ‘och k o ‘ndalang kesim ida 
b a ’zan yaqqol, b a ’zan sezilarsiz ko‘zga tashlanuvchi yillik h alq alar 
(qatlamlar) vujudga keladi. Birlamchi y o g ‘och tana markaziga yaqin, 
kechki yoki ikkilamchi yog‘och qatlami halqaning tashqi qavatini tashkil 
etadi. Ushbu halqalar daraxt yoshini aniqlovchi omil bo‘lib xizm at 
qiladi. Birlamchi yoki ertagi yog‘ochda suv o ‘tkazuvchi elem entlar, 
kechki yog‘ochda bo‘lsa, asosan m exanik to ‘qimalar shakllanadi.

---

O datda bir yilda bitta y illik halqa hosil b o ‘ladi, lekin b a’zan ikkita halqa 
(daraxt sovuqda va zararkunandalardan zararlanganda) zaxiradagi 
kurtaklar у ana o ‘sishni davom ettirsa, yolg‘on birlamchi yog‘och 
qatlam i hosil b o ‘lishi m um kin. Tropik mintaqadagi daraxtlarda yillik 
halqalar yilni quruq v a n a m davrlariga to ‘g ‘ri keladi. Yillik halqalar 
k o ‘p hollarda m u ayyan b ir y o ‘nalishda kuchli rivojlangan, qarshi 
tom onda b o ‘lsa riv o jlan ish sustroq bo ‘ladi. N atijada daraxt tanasining 
m arkazi k o ‘ndalang k e sim d a bir tomonga surilgan bo'ladi. Yillik 
halqalam i bu kabi rivojlan ish i ekssentrik rivojlanish deyiladi. Buning 
asosiy sababi shamol b o ‘lishi mumkin: doimiy shamol esuvchi tomonda 
halqalar sust, aksinch a daraxt egilib siqiluvchi tomonda kuchli 
rivojlanadi. 0 ‘rm on chekkasida o ‘suvchi daraxtlarda ham ekssentrik 
holat kuzatiladi. U m um an olganda, ekssentrik yillik halqani mavjudligi 
y o g ‘och sifatini p asaytiradi va unga ishlov berishni mushkullashtiradi. 
Birlamchi p o ‘stloq faq at novdalarda uchraydi va u asosan kolenxima 
ham da xlorofilli p aren xim a p o ‘stlog‘idan iborat bo‘ladi. Yozning 
ikkinchi yarm ida bu y u p q a p o ‘stloq p o ‘kaklasha boradi va p o ‘kakli 
kam biy hosil b o ‘ladi. P o ‘kakli kambiy tashqi tomonda p o ‘kak, ichki 
tom onda yashil parenxim a-felloderm adan iboratdir. Daraxt po‘stlog‘i 
asosan himoya funksiyasini bajaradi, qattiq sovuqlardan va yozgi oftob 
qizishidan hamda y o n g ‘inlardan va yirik hayvonlardan daraxtlami 
yaxshi himoyalaydi.