Anorgul atajonova

6.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tili  uchun  qaysi  shevalar  asos  qilib 
olingan? 
A) Andijon – Shahrixon; 
C) Toshkent – Guliston; 
B) Xorazm – Urganch;  
D) Farg‘ona – Toshkent. 
7. 
O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tili ekanligi 
Konstitutsiyamizning nechanchi moddasida o‘z aksini topgan? 
A) 3-moddasida;   
 
C) 1-moddasida;  
B) 5-moddasida;   
 
D) 4-moddasida. 
 

---

 
10
O‘ZBEK TILI YOZUVLARI. LOTIN ALIFBOSI 
 
5-mashq.  Yozuvlar  haqidagi  ma’lumotlarni  o‘qing.  Piktografik, 
ideografik,  logogramma,  ieroglifik  yozuvlar  haqidagi  ma’lumotlarni 
daftaringizga ko‘chirib yozing. O‘zbek tili yozuvlari xususida fikr bildirib, 
dialog matnini tayyorlang. 
Yozuv jamiyat taraqqiyotining muhim belgilaridan biridir. Insoniyat 
tomonida  yaratilgan  buyuk  kashfiyotlardan  hisoblanmish  yozuv  o‘zining 
bugungi taraqqiyot darajasiga erishguncha necha ming yillar o‘tgan.  
Har  bir  narsaning  rivojlanish,  taraqqiyot  bosqichlari  bo‘lgani  kabi, 
yozuv  ham  bir  necha  taraqqiyot  bosqichlarini  bosib  o‘tgan.  Dastlabki 
yozuv shartli ravishda buyum yozuvi deb nomlangan. Buyum yozuvi vaqt 
o‘tishi bilan piktografik - rasm yozuvi bilan almashgan. Bunday yozuvda 
har bir rasm ma’lum ma’no ifodalagan. Necha asrlar o‘tib, rasm yozuvi o‘z 
o‘rnini  ideografik  tushuncha  yozuviga  bo‘shatib  berdi.  Bunday  yozuvda 
har bir turdagi tushunchalarga ma’lum ramziy shakllar tanlangan. Belgilar 
logogrammalar  deb  ham  ataladi.  Logogrammaning  piktogrammadan  farqi 
shundaki,  u  so‘zning  ma’nosini  izohlaydi.  Piktogramma  esa  buyumning 
o‘zini  aks  ettiradi.  Shunga  ko‘ra,  logogramma  buyum  shakli  bo‘lmay,  u 
so‘z  ma’nosini  aks  ettiruvchi  shartli  belgidir.  Logografik  yozuvning 
anchayin  mukammallashgan  shakli  ieroglofik  yozuvdir.  U  muqaddas 
yozuv  ma’nosini  anglatadi.  Fonografik  tovush  yozuvining  dastlabki 
ko‘rinishlari  -  bo‘g‘inlab  o‘qiluvchi  yozuv  paydo  bo‘ldi  va  bu  yozuv 
tovush  yozuvining  kelib  chiqishi  uchun  asos  bo‘ldi.  Fonografik  yozuvda 
har bir tovush bir harf bilan ifodalanadi.  
Harf-tovush yozuvi hozirgi vaqtda butun dunyoda foydalanilayotgan 
to‘rt xil yozuv tizimidan iborat bo‘lib, ular lotin yozuv, arab yozuvi, hind 
yozuvi va kirill yozuvlaridir. Harf-tovush yozuvining kelib chiqishi Misr, 
Finikiya va Gretsiyaning uzoq o‘tmishiga borib taqaladi. 
Finiki  yozuvi  bilan  miloddan  oldingi  XII-X  asrlarga  oid  manbalar 
yozib  qoldirilgan.  Keyinchalik  oromiy  yozuvi  paydo  bo‘lgan  va  uning 
asosida  yahudiy,  suriya,  eron,  arab  yozuvlari  yuzaga  keldi.  Eron  yozuvi 
uyg‘ur, mo‘g‘ul, buryat yozuvlarining paydo bo‘lishi uchun asos bo‘lgan.  
Milodddan  oldingi  403-yildan  boshlab  grek  alifbosi  qo‘llana 
boshlagan.  Grek  yozuvi  asosida  lotin,  kirill,  gruzin,  arman  va  boshqa 
alifbolar yaratilgan.  
O‘rta Osiyo xalqlari, shu jumladan, o‘zbek xalqi o‘zining ko‘p asrli 
tarixi  davomida  oromiy,  yunon  (grek),  karoshta,  sug‘diy,  xorazmiy, 
kushon,  eftalit,  pahlaviy,  suriya,  hind,  turk-runiy  (dulbarjin),  moniy, 
braxma, uyg‘ur, arab, lotin va kirill yozuvlarida ish yuritib keldi.  

---

 
11
Turk-runiy  yoki  do‘lbarjin  hamda  uyg‘ur  yozuvlari  turkiy  xalqlar 
ijod qilgan alifbolar hisoblanadi. Bu yozuvda bitilgan yodgorliklar Enasoy 
(hozirgi  Yenisey,  Rossiyada)  va  O‘rxun  (Mo‘g‘uliston)  daryolari 
bo‘ylaridan  topilganligi  uchun  ilmiy  adabiyotlarda  "O‘rxun-Enasoy 
yodgorliklari  yozuvi"  nomi  bilan  ham  mashhurdir.  Bu  alifbodagi  matnlar 
yuqoridan  pastga  yoki  o‘ngdan  chapga  qarab  yozilgan  va  shunday 
o‘qilgan.  Yuqoridan  pastga  qarab  yozilganda  qarflar  chap  yoniga 
yotqizilgan  va  satrlar  ham  o‘ngdan  boshlangan  (Mardonqul  Boltayevning 
“Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi va imlosi” kitobidan).  
 
Bilib oling!  O‘zbekistonda  lotin  harflariga  asoslangan  o‘zbek 
alifbosi  qo‘llanishining  ikki  davri  bor:  1929-1940-yillargacha  bo‘lgan 
birinchi  davr;  O‘zbekiston  Respublikasi  mustaqilligi  e’lon  qilingandan 
(1991-yil  31-avgust) keyingi  ikkinchi  davr. 1993-yil 2-sentabrda bo‘lib 
o‘tgan  O‘n  ikkinchi  chaqiriq  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy 
Kengashining  o‘n  uchinchi  sessiyasida  “Lotin  yozuviga  asoslangan 
o‘zbek  alifbosi”  31  harf  va  1  ta  tutuq  belgisi  (apostrof)  bilan 
tasdiqlangan.  Mazkur  alifboda  1995-yil  6-may  Oliy  Kengash  qarori 
bilan  o‘zgartirish  kiritilgan.  Shundan  so‘ng  alifboda  harflar  soni  29  ta 
bo‘lib qolgan. 6 tasi unli, 23 tasi undosh tovushlar sanaladi. Sh, Ch,